بازتاب آیین‌های کهن محلی در ادبیات عربی ؛ موسم درو و بازخوانی یک ابوذیه

زینب شریفی: موسم برداشت محصول همواره یک بازه زمانی پراهمیت در تعاملات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی اقوام و ملت‌ها بوده، به عنوان سرفصل شکل‌گیری بسیاری ارتباطات، مناسبات و تولید آثار فرهنگی بین آن‌ها تلقی شده است.
اردیبهشت ماه در تقویم فصلی مناطق جنوب ایران، موسم برداشت گندم است. دیرپایی این آئین، موجب آمیختگی مراحل مختلف آن با آداب و رسوم مردمان عرب و حتی شکل‌گیری بسیاری مناسبات پسندیده در بین آنان شده است. یکی از این عادات، “تقسیم بی‌حساب محصول با شریک مستمند” بوده است.
بر این اساس، در بین عرب‌های خوزستان رسم بوده که هر گاه دو نفر در کاشت محصولی شریک می‌شدند، هنگام برداشت، آن که به لحاظ مالی، اوضاع مساعدتری داشت بدون اندازه‌گیری، آن مقدار که رفع حاجت و نیاز از شریکش می‌کرد را تقدیمش می‌نمود تا بدین ترتیب نه بر اساس مقدار سرمایه و زحمتِ رفته، که به قدر نیاز و رفع حاجت شریک، گندم به او هبه کرده باشد.
این رسم پسندیده به تدریج در ادبیات محلی عربی نیز راه پیدا کرد و فی‌المثل موجب سرایش ابوذیه‌ها و روایت‌های مَثَل‌گونه‌ی بسیار شد. بیت زیر ناظر به همین مضمون است که حالت ضرب‌المثلی پیدا کرده است:

هله بریح الشمال الجای منهم (باد شمال که یادآور خنکای اردیبهشت و دیدار دوستان به بهانه‌ی برداشت گندم است، خوش رسید)

اعزاز و ما گطعنه اقیاس منهم (که به‌واسطه‌ی وزیدنش، دوستانی که به حرمت حضورشان از بریدن پیمانه برای تقسیم محصول مشترکمان چشم فرو بستیم را نیز دیدار کردیم) این مَثَل هم‌چنین ناظر به ابوذیه‌ای بر همین نمط و از شاعری ناشناس (احتمالاََ عراقی) است:

هله بریح الشمال الجای منهم (سلام بر نسیمی که از جانب دوستان، وزیدن گرفت)
اعزاز و ما گطعنه الوصل منهم (گرامی‌اند و از دوباره دیدندشان امید نبریدیم)
چذب یلّی تگول نجوز منهم (محال است از آن‌ها دست بکشیم)
امس وطروشهم مرّو علیه (همین دیروز پیک‌های خبرشان سر رسید)

بدین ترتیب، “بدون قیاس، پیمانه بریدن” رسم کهن و دیرپایی است که سجیّه‌ی اخلاقی ایثار و بخشش نیز سنت مستمندنوازیِ کشاورزان خطه‌ی خوزستان را به نمایش می‌گذارد.

*ابوذیه: قالب شعری شبیه دوبیتی و رباعی است که عموماََ به مضامین عاطفی – مذهبی – اجتماعی اختصاص می‌یابد. ایجاز در کلام و اطناب در معنا نیز ضرب‌آهنگ موزون، سبب شیوع و استقبال روزافزون از این قالب در جغرافیای عرب گشته است.