چرایی عاشورا!

دکتر لفته منصوری : جامعه‌شناسی به دنبال یافتن قاعده کلی رفتار انسان‌ها است تا با کمک آن، توانایی پیش‌بینی و کنترل وقایع اجتماعی را بیابد و با به‌کارگیری تجربه علمی به کشف روابط میان پدیده‌ها نائل شود. پدیده‌ی عاشورا، از رخدادهایی بود که در تاریخ بشریت یا حداقل در تاریخ اسلام موجی عمیق و پردامنه پدید آورد و همواره توجه بسیاری از اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان را به خود جلب کرده است. عاشورا به جهت اهمیت و اثرگذاری به اعتراف بسیاری از صاحب‌نظران و تحلیل گران برای همیشه، در تاریخ بشریت ماندگار شد و هیچ‌گاه در محدوده زمان و جغرافیای خاصی محصور نمانده است، بلکه همواره موردتوجه متفکران در دوره‌های مختلف قرارگرفته است.

آیا خروج امام از مکه به‌طرف کوفه، به هدف تشکیل حکومت بود یا اینکه امام می‌دانست در همین سفر به شهادت می‌رسد و با علم به شهادت، یا به‌قصد شهادت، به‌طرف کوفه رفت؟ به‌عبارت‌دیگر، آیا امام به‌قصد پیروزی قیام کرد و یا می‌دانست به شهادت می‌رسد؟ و به عبارت آخر، آیا امام می‌خواست به کوفه برود و ممکن نشد و یا می‌دانست در روز عاشورا در کربلا به شهادت می‌رسد؟ مرتضی مطهری با حماسه حسینی، علی شریعتی با حسین وارث آدم، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی با شهید جاوید، لطف‌الله صافی گلپایگانی با شهید آگاه، سید جعفر شهیدی با کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع) و دیگران هر یک با دیدگاهی خاص در پی پاسخ به این پرسش‌ها و در حقیقت پرداختن به چرایی قیام امام حسین (ع) بوده‌اند.

محمد اسفندیاری[۱] کتاب عاشورا شناسی؛ پژوهشی درباره هدف امام حسین (ع) را در رابطه با هدف قیام امام حسین (ع) تألیف کرده است. این کتاب شامل یک مقدمه، سه بخش «هدف شناسی امام حسین»، «کوفه؛ انتخاب درست امام حسین (ع)»، «دیدگاه گذشتگان» و بخش منابع و نمایه است که توسط نشر نی در ۳۵۰ صفحه و شمارگان ۱۰۰۰ نسخه در سال ۱۳۹۳ به چاپ رسیده است.«در جهان عرب، بحث درباره‌ی اهداف امام رایج نشده است؛ اما در ایران، بحث دراین‌باره، به‌صورت جدّی با کتاب شهید جاوید (۱۳۴۹ ش) متداول شد.»[۲]اسفندیاری درمجموع هفت نظریه زیر را درباره هدف امام حسین برمی‌شمارد:

۱- امتناع از بیعت (دفاع).

۲- حکومت – شهادت.

۳- شهادت عرفانی.

۴- شهادت تکلیفی.

۵ شهادت فدیه‌ای.

۶- شهادت سیاسی

. ۷- تشکیل حکومت.

محل تأمل نویسنده، دو نظریه شهادت سیاسی و تشکیل حکومت است که هم بیشتر موردتوجه و هم محل اختلاف‌نظر است.نظریه شهادت سیاسی را که از همه نظریه‌ها مشهورتر است، دو گروه تقریباً ناهمگون سنت‌گرایان مانند صافی گلپایگانی و روشنفکران انقلابی مانند شریعتی مطرح می‌کنند. سنت‌گرایان با تمسک به روایات در باب علم امام و روشنفکران با عنایت به‌ضرورت پیکار با ستمگران.[۳] نویسنده معتقد است که نظریه شهادت موردنظر روشنفکران به‌عنوان مشهورترین تفسیر از هدف امام حسین، درواقع تحلیل سیاسی از قیام امام و برخاسته از اسلام سیاسی است[۴] که با مقتضیات زمان که دوره انقلاب علیه رژیم‌های استعماری و حکومت‌های استبدادی بود، سازگاری داشت.[۵] اما آنچه در این کتاب مورد تأمل نویسنده است نظریه شهادت موردنظر سنت‌گرایان است که معتقدند علم امام نامحدود است و امام با توجه به همین علم خدادادی، می‌دانست که دقیقاً چه زمانی و کجا شهید خواهد شد.

این تلقی از هدف امام تا قبل از تألیف کتاب شهید جاوید نظریه مسلط در میان سنت‌گرایان بود. صالحی نجف‌آبادی در کتاب خود، نظریه شهادت سنت‌گرایان را که علم امام را نامحدود می‌دانند رد کرده و معتقد است که علم امام محدود است و هدف حضرت، برپایی حکومت بوده است که اتفاق نیفتاد.[۶] اسفندیاری با طرح دلایل هر دو طرف، به‌نقد نظریه شهادت پرداخته و از نظریه صالحی نجف‌آبادی دفاع می‌کند.

در بخش دوم، مؤلف در پاسخ به کسانی چون ابن خلدون که معتقدند رفتن به‌طرف کوفه به‌قصد اقامه حکومت توسط امام حسین (ع) انتخاب درستی نبود، پاسخ می‌دهد و معتقد است که به سه دلیل «تهدید امام به مرگ در مکه و مدینه»، «حفظ حرمت‌خانه‌ی خدا» و «حضور زیاد شیعیان در کوفه» دلایل متقنی برای رفتن امام به کوفه بوده است.

در بخش سوم کتاب، اسفندیاری به دیدگاه گذشتگانی چون شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب از علمای برجسته شیعی در قرن چهارم تا ششم درباره هدف امام حسین پرداخته است و با ذکر آثار و نوشته‌های این عالمان، نتیجه گرفته است که به‌جز شیخ طوسی بقیه علما بر این نظر هستند که امام حسین (ع) به‌قصد پیروزی و برای تشکیل حکومت قیام کرد؛ اما این نظر با تألیف کتاب لهوف توسط سید بن طاووس در قرن هفتم، به حاشیه می‌رود و دیدگاه غیر مشهور مبنی بر این‌که امام حسین با علم به زمان شهادتش و به‌قصد شهادت قیام کرده در میان مردم رواج پیدا می‌کند.

محمد اسفندیاری در این کتاب از ۲۵۶ منبع که عمده‌ی آن‌ها منابع دست‌اول هستند استفاده کرده است که نشان‌دهنده‌ی عمق و گستره‌ی این پژوهش است. همچنین نمایه‌ی پایان کتاب دسترسی شما را به محتوای موردعلاقه را در متن آسان خواهد کرد.این‌جانب برای آن دسته از عزیزانی که مایل‌اند این کتاب را تهیه کنند با کتاب‌فروشی رشد اهواز صحبت کردم تا موجودی خود را که فعلاً یک جلد بیشتر نیست، افزایش بدهند. همچنین سه کتابخانه عمومی، مرکزی خوزستان، کوثر و حجر بن عدی ام اطمیر در اهواز نسخه‌های از این کتاب را دارند.

 

 

 

 

پانوشت:

[۱] – محمد اسفندیاری دانش‌آموخته حوزه علمیه قم در مقطع خارج فقه و اصول و کارشناس حوزه تاریخ سیره و رجال است. او عضو شورای عالی چندین نشریه و نهاد و مشاور علمی برخی مؤسسه‌های علمی است. بعضی از کتاب‌ها و مقالاتش به‌عنوان آثار برگزیده‌ی کشوری، ازجمله کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، انتخاب شده است. وی در سال ۱۳۷۶ به‌عنوان مؤلف و ویراستار نمونه، در سال ۱۳۸۳ به‌عنوان کتابشناس نمونه، در سال ۱۳۸۴ به‌عنوان حامی نسخه‌های خطّی و در سال ۱۳۸۶ به‌عنوان پیشکسوت حوزه‌ی نقد برگزیده شده است. بعضی از آثار او عبارت‌اند از: کتاب‌پژوهی، کتابشناسی تاریخی امام حسین، کتابشناسی توصیفی علی شریعتی، آسیب‌شناسی دینی (نشر کویر)، همه‌ی ما برادریم (انتشارات نگاه معاصر)، عاشورا شناسی (نشر نی)، پیک آفتاب (شرکت سهامی انتشار)، شعله‌ی بی‌قرار، حقیقت و مدارا (انتشارات نگاه معاصر) و حقیقت عاشورا (نشر نی).

 

[۲] – اسفندیاری، محمد (۱۳۹۳)، عاشورا شناسی، پژوهشی درباره ِ هدف امام حسین (ع)، تهران: نشر نی، ص ۲۵٫

[۳] – همان، ص ۹۳٫

[۴] – همان، ص ۹۰٫

[۵] – همان، ص ۹۵٫

[۶] – همان، ص ۱۰۶٫