عدالت اجتماعی رهاورد ماندگار غدیر

نعیم حمیدی :هر رخداد ، تحول و جنبش اجتماعی همراه با پیامدها ، دستاوردها و نتایج ملموس و قابل توجه و موثر می باشد . غدیر علاوه بر وقایع تاریخی و معرفی حضرت امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب علیه السلام بعنوان امام امت و جانشین پیامبر اسلام (ص) درس ها و آثار ماندگاری برای جامعه بشری دارد که باید از مدرسه مولای متقیان آموخت و آنها را بسط و گسترش داد . شادی و جشن در غدیر یک ارزش و عامل مهمی در جهت پیوستگی امت است اما محتوا و مقصود اصلی از این رخداد تاریخی نیست همانگونه که عزاداری و سوگواری هدف غایی نهضت عاشور نبود بلکه ابزار موثری در راستای تبیین فلسفه و راهبردهای های واقعه کربلاست.

برای درک درس های غدیر باید به سیره و آموزه های صاحب این روز مراجعه و رهاوردهای حاصل از آنرا بازبینی و فرا گرفت. عدالت اجتماعی محور و محتوای اصلی گفتمان و حکمرانی حضرت امیرالمؤمنین (ع) است که در تمامی نامه ها ، خطبه ها ، کلمات قصار و سیره ایشان به تصریح یا تلویح تبلور و جلوه نمایی می کند

پیش از ورود به موضوع عدالت از نگاه امام علی (ع) اشاره ای به فلسفه برانگیختن پیامبران و تشکیل حکومت داشته باشیم قرآن کریم در آیه ۲۴ سوره حدید، هدف و رسالت پیامبران و امامان را بیان احکام و قوانین الهی و تعلیم و تزکیه جهت اقامه عدل و قسط در بین مردم معرفی و می فرماید : و لَقَد أَرسَلْنا رُسُلَنا بِالبَیِّنات و أَنْزَلنا مَعَهُمُ الکتابَ والمیزانَ لیِقُومَ النّاسُ بِالقِسطِ . این آیه شریفه مؤیّد بر پایی عدالت در حوزه اجتماعی زندگی انسان هاست که غایت مهم تشکیل حکومت می باشد

در همین راستا امام علی علیه السلام علت پذیرش حکومت را جلوگیری از ستم ستمگران معرفی می کند و می فرماید: «سوگند به خدایی که دانه را شکافت! اگر خدا از دانشمندان تعهد نگرفته بود که در برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی ستم دیدگان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر گردنش انداخته و رهایش می ساختم.»

بنابراین از نگاه صاحب غدیر پذیرش حکومت، ارزش ذاتی ندارد، بلکه ابزاری برای تحقق عدالت می باشد. امام علی در این باره می فرماید: «وَاللّهِ لَهِیَ أَحَبُّ اِلیَّ مِنْ إِمْرَتِکُمْ اِلاَّ أَنْ اُقیمَ حَقّاً اَوْ أَدْفَعَ باطِلاً…»

در مکتب مولای متقیان عدالت اجتماعی دارای ابعاد و محورهای گوناگونی است که تقریبا در موارد زیر قابل ملاحظه و بررسی است
حقّ و باطل، دو مفهوم متضاد و متناقص هستند؛ بودن یکی، برابر با نبود دیگری است. برپایی حق، یکی از مصادیق عدالت است. امام علی علیه السلام ، «برپایی حق را عامل عزت مندی، پایداری دین، اصلاح روزگار و دوام حکومت بیان می فرماید.

برقراری مساوات در بهره مندی از فرصت ها و موقعیت های اقتصادی، سیاسی، علمی و اجتناب از تبعیض یکی دیگر از جلوه های عدالت اجتماعی در مدرسه صاحب غدیر بوده که متاسفانه علیرغم شعارها و ادعاهای فراوان تحقق عینی به معنی واقعی کلمه پیدا نکرده است امام علیه السلام یکی از دلایل عدم اجرای حق را، روی گردانی حاکمان از آن معرفی می کند: «أمّا بَعدُ فإنَّ الوالِیَ اذا اختلفَ هَواهُ مَنَعَهُ ذلِکَ کَثیراً مِنَ العَدلِ.»

برقراری برابری و مساوات، زمانی رخ می دهد که مدیران جامعه‌ انگیزه ها و خواهش ها نفسانی خود را کنترل و از دگرگونی رأی و اندیشه و بازگشت به قهقرا جلوگیری نمایند. بدون تردید اگر طبقه ویژه خوار و مجموعه ای خاص از جامعه مورد توجه حاکمان قرار گیرد، دو حالت نامطلوب اجتماعی رخ می دهد که به روند استمرار و استقامت حکومت و پایداری زندگی اجتماعی آسیب جدی می رساند؛ این دو حالت، عبارتند از:

۱) سوء استفاده طبقه مورد توجه از موقعیت حکومت در راستای اهداف فردی و گروهی

۲) به حاشیه راندن دیگر صنف ها بویژه دلسوزان و صاحبان فضل و در نتیجه ناامیدی اکثریت از اجرای عدالت به وسیله مدیران.

امام علی به محمد بن ابی بکر سفارش می کند:«در نگاهت، به طور مساوی رفتار کن تا بزرگان در ستم کاری تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو نسبت به خودشان، ناامید نشوند

زمانی که عدالت رعایت نشود، عده ای با برقراری روابط رانتی و نامطلوب از اموال عمومی به شکل غیر قانونی بهره مند و آن را تصرف می کنند. امام علی یکی از دلایل پذیرش حکومت را «بازگرداندن حقوق غصب شده» بیان می دارد و می فرماید:«به خدا قسم! (بیت المال غارت شده را) اگر بیابم که به وسیله آن زنان به ازدواج در آمده (مهریه زنان شده) و کنیزکان خریداری شده، آن را به صاحبانش باز می گردانم. برای اینکه در عدالت، گشایش و رفاه برای عموم است.»

بازگرداندن حقوق پایمال شده دو نتیجه مهم دارد که امام علی برای آن قسم جلاله می خورد: «و إنَّی أُقسِمُ بِاللهِ قَسَماً صادقاً لَئِن بَلَغنی أَنَّکَ خُنْتَ مِنْ فَی ْءِ المُسلمینَ شَیْئاً صَغیراً او کبیراً، لأشُدَّنَّ علیکَ شِدَّهً تَدْعُکَ قلیلُ الوَفْرِ، ثَقیلَ الظَّهْرِ»

زمانی که یکی از یاران امام بنام عبدالله بن زمعه از ایشان درخواست کمک مالی داشت، امام می فرماید: «این مال، نه مال من و نه مال توست؛ بلکه جزء انفال و فی ء است.»

پس آنگونه که ملاحظه می شود براساس تعالیم صاحب غدیر برپایی عدالت و بازگرداندن حقوق غصب شده، رفاه و آسایش عمومی را به دنبال دارد و در پی آن، امنیت اعم از روانی و اجتماعی بر قرار می شود. امام در این مورد و در ارتباط با رفتار نامطلوب یکی از کارگزارانش که در اموال عمومی خیانت کرده بود، با عتاب و خطاب، او را بریده از حق و خائن شمرده و می فرماید: «از خدا بترس و اموال عمومی را به آنان بازگردان که اگر چنین نکنی و خدا به من فرصت دهد و به درگاه خدا نسبت به تو عذر آورم، با شمشیر ضربه ای به تو خواهم زد که به هرکس ضربه زدم، وارد جهنم شد.»در این سخن مولای متقیان نکاتی نهفته است که توجه به آن، راهگشای مدیریت درست جامعه خواهد بود :

۱) کارگزاران خائن باید خیانت خود را جبران کنند.

۲) حاکم در برابر کارگزارانش مسئول است و پاسخ گوی رفتار آنان در پیشگاه مردم و خدا می باشد.

۳ ) برای اینکه کارگزاران مواظب رفتار خود باشند، خائن باید شدیدا تنبیه و مجازات گردد

از جمله اقدامات نظارتی مولای متقیان این بود که روزانه به بازارهای کوفه سرکشی می کرد و به بازاریان می فرمود: «ای گروه بازرگان! از خدا بترسید، پیشاپیش از خدا طلب خیر کنید و با آسان گرفتن بر مشتریان از خداوند برکت بخواهید… از ستم دست بکشید و با مظلومان به انصاف برخورد کنید و به ربا نزدیک نشوید و کم فروشی نکنید و حقوق مردم را کم ندهید و در زمین به فساد سر بر ندارید.»

امام با حضور در بازار، از نزدیک با چگونگی فعالیت های اقتصادی مردم آگاهی و اقدامات را منع می کرد، حتی به مردم روش های درست فعالیت اقتصادی و آداب و قوانین آن را، آموزش می داد.

معمولا گروه هایی که فعالیت اقتصادی دارند ، عبارتند از: کسبه بازار ، بازرگانان ، کارآفرینان صنعت گران ساکن و مسافر در شهرها، و صاحبان سرمایه هستند. با توجه به اینکه در بین این گروه ها هراس اتلاف سرمایه در فعالیت های اقتصادی از رهگذر تصمیمات ناصوب مدیران یا نابسامانی ها وجود دارد، لازم است که حکومت به نظارت تنها بسنده نکند بلکه گاهی هم مدیریت و هدایت موثر لازم است. چرا که برخی رانت جویان از داده های دست اول ، روزنه های قانونی امکانات سوء استفاده می کنند. امام در این باره می فرماید:«بدان که در میان بازرگانان کسانی هستند که تنگ نظر و بد معامله و بخیل هستند و به دنبال احتکار به خاطر سود هستند و کالا را به هر قیمتی که بخواهند، می فروشند و این سودجویی گران فروشانه، زیانی برای همگان است و عیب بر حاکمان. پس، از احتکار جلوگیری کن.»

امام علی ، یکی از عوامل برهم خوردن عدالت اقتصادی را «گران فروشی و احتکار» به حساب می آورد و آن دو را، خلاف عدالت می داند و به کارگزارانش توصیه می کند با آن دو مبارزه کنند

از نگاه قرآن و مکتب صاحب غدیر همه مردم در برابر قانون برابر و یکسان هستند . لذا تبعیض در جایی که همه دارای حقوق مساوی اعم از حقّ حیات ، حقّ معاش و حقّ بهره مندی از بیت المال» هستند ، نارواست. امام به کارگزارانش سفارش می کند که: «إیّاکَ وَالاستِئْثارَ بِما النَّاسُ فیهِ أُسوَهٌ والتَّغابی عَمَّا تُعْنی بِه مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلعُیُونِ فَإنَّه مَأخُوذٌ مِنْکَ لغیرک.» امام در این بخش از نامه از مالک اشتر می خواهد که از اختصاص دادن بیت المال به شخص خودش و فراموش کردن تکالیف حکمرانی عادلانه بر حذر باشد. حضرت در عمل اقدام به رفع تبعیض می کند تا جایی که مورد اعتراض طلحه و زبیر قرار می گیرد و در جواب آنها می فرماید: «اما آنچه را که شما در ارتباط با پرداخت یکسان بیت المال یادآوری کردید، آن چیزی بود که من به رأی خودم، داوری نکردم و پی خواهش خویش نرفتم. من و شما دیدیم که رسول خداچه حکمی در این مورد، داد و اجرا کرد.»

امام در بخش دیگر از نامه اش به مالک اشتر، به این نکته اشاره می فرماید که عدالت بدون «مجری عادل» ممکن نیست. لذا به کارگزار خود سفارش می کند: « نزدیکان و خویشاوندانی که خوی برتری جویی و گردن فرازی دارند و در معامله انصاف را کمتر به کار می برند، ریشه ستم اینها را با بریدن اسباب آن، از بُن برآور و به هیچ یک از اطرافیان و خویشاوندانت زمینی را نبخش. و مبادا در او طمع کنند با بستن پیمانی که به همسایگانشان ضرر بزنند.»

بی شک اگر این راهبردها مورد توجه قرار گیرد و عملیاتی شود، آثاری را به دنبال دارد که روح امید را در کالبد جامعه می دمد که بخشی از آنها عبارتند از :

۱- روشنایی چشم حاکمان

از منظر امام علی عدالت مایه حیات طیبه جامعه است : «العدلُ حیاهٌ.» و آن را زمینه ساز امنیت و عافیت بیان می کند: «اَلْبَسْتُکُمُ العافِیهُ مِنْ عَدْلی.»

۲- نگه داری حکومت

۳- امنیت، آبادانی و نزول برکات برای مردم

در مکتب غدیر امنیت و آبادانی کشور جز از مسیر عدالت ممکن نیست: «ما عُمِّرَتِ البُلدانُ بِمِثْلِ العَدْلِ.» و عدالت، موجب نزول برکات از طرف خداوند می شود: «بِالعَدْلِ تَتَضاعَفُ البَرَکاتُ.»

از فرمایشات مولای متقیان می توان نتیجه گرفت که: «جامعه به واسطه بی عدالتی و رعایت نشدن حقوق افراد ، گرچه به ظاهر تحرکی دارد، ولی از روح زندگی محروم است. امّا در پناه اجرای عدالت، افزون بر آثار مادی و رشد اقتصادی، زندگی معنا می یابد و مردم به صلاح و رستگاری می رسند

لذا اگر خداوند در آیه غدیر پس از معرفی امام علی توسط پیامبر اکرم ص می فرماید ” الیوم اکملت لکم دینکم و اتمم علیکم نعمتی” بدین معناست که در سایه حکمرانی امام معصوم همچون علی ابن ابیطالب علیه السلام و اجرای عدالت اجتماعی است که دین خدا کامل و نعمت الهی اتمام می شود

متاسفانه مشاهده می شود در حوزه فرهنگی برخی جریانات “متحجر” و “التقاطی” با ارائه آلترناتیوهای بی نسبت با مفهوم غدیر در صدد انحراف و تقلیل این مناسبت در حد مناسب شادمانه یا عید سادات هستند تا راهبرد “عدالت اجتماعی ” را به حاشیه برآنند

وقتی خداوند اساس غدیر را معرفی حضرت علی بعنوان جانشین پیامبر اسلام و مولای متقیان بعنوان محور این واقعه تاریخی مهمترین رسالت خود را “اجرای عدالت” می داند پس به قاطعیت می توان گفت : “عدالت” روح و اساس غدیر می باشد که امیدواریم روزی شاهد تحقق آن در جامعه بشری و بهره مندی همه انسان ها از پیامدهای عدالت مداری در سایه ولایت اهل بیت علیهم السلام باشیم