آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند! – قسمت اول

دکتر لفته منصوری : دیروز من و دوستانم مهندس جلیل حمیدی و دکتر حسن حمدی بنا به دعوت دکتر جمال فیاضی ریاست محترم دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان به‌عنوان مهمان ویژه هجدهمین کنگره علوم خاک ایران به ملاثانی رفتیم.

تاکنون و البته تا حدودی رسانه‌های گروهی، مردم را با مسئله آب آشنا کرده‌اند و حتی برخی؛ جنگ‌های آینده را جنگ‌های «آبی» قلمداد می‌کنند؛ اما آیا خاک هم، مسئله مهم ایران است؟ در این گزارش با من همراه شوید.

یک روزِ قبل را به مطالعه موضوع این دعوت و این کنگره اختصاص دادم. در این مطالعه شخصی، اول به سراغ چالش‌های اساسی در حوزه خاک سند ملی و راهبردی تحول امنیت غذایی ۱۴۱۰-۱۴۰۱ رفتم. خدای من، خاک ایران دردمند است. آن‌هم دردی مزمن و سخت! بخوانید:

– حکمرانی نامناسب اراضی و حفاظت و بهره‌برداری غیراصولی از خاک.
– پایین بودن کیفیت خاک‌های ایران شامل: کمبود ماده آلی خاک (۸۲/۵ درصد از خاک‌های کشور کمتر از ۱ درصد)؛ پایین بودن سهم خاک‌های کلاس‌های ۱، ۲ و ۳ (به ترتیب ۶/۵%، ۲۱/۵%، ۲۷/۶%) و متعادل نبودن عناصر غذایی و پایین بودن حاصلخیزی خاک (خلأ نیتروژن، فسفر و پتاسیم به ترتیب ۴۰%، ۵۰% و ۹۰%)
– بالا بودن میزان فرسایش خاک (در حدود ۱۶ تن در هکتار)
– افزایش گسترده فراوانی و تداوم گردوغبار (ریزگرد)
– درجات مختلف شوری در ۶/۸ میلیون هکتار از اراضی زراعی کشور
– خُرد شدن و تغییر گسترده کاربری اراضی.
– آلودگی بخشی از خاک‌های کشور.[۱]

هرکدام از این بندها مصیبت بزرگی است که دامن‌گیر این خاک شده است. مهم‌ترین عامل همان بند اول یعنی حکمرانی بدِ خاک است. نه‌تنها در ایران بلکه در جهان این درد مزمن است. به همین دلیل دانشمندان و صاحب‌نظران خاک، برای نجات این کره خاکی به تکاپو افتادند. اولین کنگره علوم خاک جهان در سال ۱۹۲۷ در واشنگتن آمریکا و بیست‌ودومین کنگره در سال ۲۰۲۲ در گلاسکو بریتانیا برگزار شده است. ایران ‌هم‌زمان با دهمین کنگره در سال ۱۹۷۴ که در مسکو برگزار شده بود؛ در سال ۱۳۵۲ در دانشگاه تهران، اولین کنگره علوم خاک ایران را برگزار کرده و هجدهمین کنگره، هم‌اکنون در شهر ملاثانی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان برپاست.

برای اینکه تا حدودی با درد و رنج خاکیان‌ همذات‌پنداری کنیم؛ اطلاعاتی در اختیار شما می‌گذارم:

تهدیدات محیط‌زیستی خاک، ناشی از دو پدیده مهم فرسایش و آلودگی است. وضعیت فعلی گویای آن است که نرخ فرسایش بالاتر از نرخ شکل‌گیری طبیعی خاک است. یکی از دلایل مهم اهمیت توجه به خاک و جلوگیری از آلودگی و از بین رفتن آن، زمان طولانی لازم جهت تجدید منابع آن است، به‌طوری که برای تشکیل یک سانتیمتر خاک ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال زمان لازم است.[۲]

همچنین بر اساس جدیدترین اطلاعات دریافتی از سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، میزان فرسایش خاک در ایران حدود ۱۵/۴ تن در سال در هکتار گزارش شده است و لذا فاصله بسیار زیادی (بالغ‌بر ۶ برابر) با مقدار متوسط جهانی آن دارد.[۳]

علاوه بر این، نتایج پایش آلودگی خاک انجام‌شده توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال‌های ۱۴۰۰-۱۳۹۹ گویای آن است که بالغ‌بر ۶۰ درصد موارد آلودگی، در خاک‌های دارای کاربری صنعتی و کشاورزی شناسایی شده است. در خصوص منابع آلاینده، نتایج نشان می‌دهد که عامل آلودگی خاک در بیش از ۶۰ درصد موارد پایش شده، ناشی از پسماند است. بعدازآن، منبع فاضلاب با تعداد موارد آلودگی حدود ۲۱ درصد از تعداد کل آلودگی‌های کشف‌شده، در جایگاه دوم منابع آلوده‌کننده خاک گزارش‌ شده است.[۴]

و مصیبت عظمای ما این است که از مجموع مساحت کشور، حدود ۲۳ میلیون هکتار، معادل ۱۵ درصد از مجموع وسعت کشور، مستعد فعالیت‌های کشاورزی است. از این رقم، حدود ۱۸/۷ میلیون هکتار هم‌اکنون در چرخه تولید محصولات کشاورزی قرار دارد. در دهه‌های اخیر، سالیانه به‌طور متوسط با توسعه کشور گرایش به شهرنشینی رشد قابل‌توجهی داشته و جمعیت شهری از ۶ میلیون نفر (۲۸ درصد از جمعیت کل کشور) در دهه‌های گذشته به ۴۸ میلیون نفر (۷۰ درصد) افزایش‌ یافته است؛ به‌گونه‌ای که تعداد شهرها از ۵۰۰ شهر به حدود ۱۲۰۰ شهر افزایش پیداکرده است. طی حدود ۱۶ سال گذشته، نزدیک به یک‌صد هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور به‌صورت مجاز یا غیرمجاز تغییر کاربری داده‌شده و از چرخه تولید خارج‌ شده است. البته این آمار، به‌غیراز گسترش محدوده شهرها در اراضی کشاورزی طی این مدت است. همچنین زندگی صنعتی و نیاز روزافزون به تولید کشاورزی ازیک‌طرف و افزایش نیاز به مسکن و تفریح از طرف دیگر، موجبات فشار بر اراضی کشاورزی و تغییر کاربری آن به مناطق شهری، خدمات، ویلا و غیره را فراهم کرده است.[۵]

به گزارش بانک جهانی در سال، ۲۰۰۵ خسارت ناشی از فرسایش خاک در ایران در سال ۲۰۰۲ معادل ۲۸۴۰ میلیون دلار برآورد شده که این رقم ۲/۵ درصد از کل تولید ناخالص داخلی (GDP)[6] ایران را در این سال تشکیل می‌دهد. ایران در طی ۲۰ سال اخیر، سالیانه ۲۵/۱ میلیارد تن خاک حاصلخیز زراعی و مرتعی، فرسایش یافته و از دسترس خارج‌شده است. لازم به ذکر است که در صورت بی‌توجهی و انجام ندادن اقدام‌های پیشگیرانه، در ۲۰ سال آینده میزان فرسایش خاک به حدود ۵۰/۴ میلیارد تن در سال خواهد رسید. پیش‌بینی می‌شود اگر این روند ادامه یابد، در ۲۰ سال آینده ۳۰ میلیون هکتار از اراضی حاصلخیز و مستعد کشور فقط براثر فرسایش از بین می‌روند که رقم فوق معادل تمامی مساحت اراضی حاصلخیز در مناطق روستایی کشور است.[۷]

این نتیجه عملکرد ما و حکمرانی بد بر خاک ایران است. ما پا بر خرخره‌ی فرزندانمان و نه حتی نوه‌هایمان گذاشتیم! بیایید با خاکیانی که امروز و فردا عالمانه، دردمندانه و مشفقانه به مسئله‌ی خاک ایران می‌پردازند همذات‌پنداری کنیم باشد که:

در این خاک در این خاک در این مزرعه پاک / به‌جز مهر به‌جز عشق دگر تخم نکاریم[۸]

 

پانوشت منابع:
[۱]- شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت جهاد کشاورزی؛ دبیرخانه تدوین سند ملی و دانش‌بنیان کشاورزی و غذا (۱۴۰۰)، سند ملی و راهبردی تحول امنیت غذایی ۱۴۱۰-۱۴۰۱، تهران: نشر آموزش کشاورزی.
[۲] – معاونت محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست (۱۴۰۰)، گزارش عملکرد بخش فنی – تخصصی قانون حفاظت از خاک.
[۳] – دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۱)، بررسی عملکرد قانون حفاظت از خاک، مدیر مطالعه: مجید حسین زاده؛ ناظر علمی: علیرضا رهایی؛ شماره مسلسل: ۱۸۶۴۶، ص ۷.
[۴] – همان.
[۵] – صادقی، حسین و میثم پناهی (۱۴۰۱)، مدیریت اقتصاد فرسایش خاک، تهران: نور علم.
[۶]- Gross Domestic Product.
[۷] – همان.
[۸] – مولانا، دیوان شمس، غزلیات، غزل شماره‌ی ۱۴۷۵، بیت دوم.