کنگره بزرگداشت حکیم علی بن عباس اهوازی در دانشگاه جندی شاپور برگزار شد

نخستین کنگره حکمت و خرد جندی شاپور با موضوع شکوفایی پزشکی ایرانی – اسلامی ، بزرگداشت حکیم علی بن عباس اهوازی روز سه شنبه در اهواز گشایش یافت. به همین مناسبت در زیر شرح حال مختصری از این حکیم نام آور می آید:

حکیم ابوالحسن (علاءالدین) علی بن عباس اهوازی ارجانی معروف به مسعودی که در زبان لاتین به نام Haly Abbas یا Ali Abbas مشهور است، پزشک و روانشناس برجسته ایرانی نیمه نخست قرن چهارم هجری قمری در سال 318 یا338 هجری قمری در حوالی جندی شاپور در منطقه اهواز یا ارجان (بهبهان امروزی)، بدنیا آمد که تا قرن ها بر تارک علمی ایران و جهان، همچون ستاره ای می درخشید و اکنون نیز بر بلندای تاریخ علم این سرزمین بویژه علم پزشکی می درخشد. وی طبیبی والامقام و حکیمی فرزانه بوده که متاسفانه اطلاعات زیادی پیرامون وی در تاریخ، ثبت نشده است.

تذکره نویسان تاریخ وفات وی را سال 384 هجری قمری برابر با 994 میلادی، و محل وفات وی را بغداد یا شیراز ذکرکرده اند. وی، معاصر عضدالدوله، ابوشجاع فنا خسروبن رکن الدین دیلمی (متوفی372 ه.ق در 47 سالگی)، سلطان فرهنگ پرور و دانش گستر آل بویه بوده و اثر فاخر خود منسوب به ‘الملکی’ را به نام شاه مذکور نوشته است.

مورخان معتقدند وی و به احتمال بسیار، پدرش مسلمان بوده اند ولی پدربزرگ وی مذهب زرتشتی داشته است به همین سبب به مجوسی نیز نامیده شده است. وی از شاگردان ابوماهر (ابوعمران) موسی بن یوسف بن سیار شیرازی و ‘ ابوالحسن احمدبن محمد طبری’ و ‘ابوعلی احمدبن عبدالرحمن بن مندویه اصفهانی’ طبیبان صاحب نام آن دوره بوده است. اهوازی پس از زکریای رازی و پیش از ابوعلی ‌سینا می‌ زیسته و وی با چهار طبیب بزرگ ایرانی، طبری، رازی، ابن سینا و گرگانی ارکان مهم و بزرگ طب اسلامی را تشکیل می دهند. وی نخستین پزشک مسلمانی است که کتاب‌ هایش به لاتین ترجمه شدند و از بزرگترین پزشکان دولت آل بویه بود و پزشک شخصی عضدالدوله فنا خسرو شد. فنا خسرو به پزشکی علاقه ‌مند بود و بیمارستانی در شیراز و سپس بیمارستان العضدی را در بغداد تاسیس کرد که مجوسی در آن مشغول بکار شد.

اهوازی، به فروتنی و مهربانی نسبت به تهیدستان شهرت داشت. دانش او روانش را جلا بخشید و این کار، او را در زمره برترین دانشمندان جهان قرار داد. مورخین و اطبای بزرگ پس از وی، مقام علمی و اخلاقی وی را ستوده و او را از برترین حکمای تاریخ جهان شناخته و اثر گرانقدر وی را در زمره بهترین آثار طبی تا قرون حاضر دانسته اند. ‘قفطی’ وی را طبیبی فاضل و کامل می داند که کتابش تا سال ها تدریس می شده و اگر چه پس از نگارش کتاب ‘قانون’ توسط ‘بوعلی سینا’ کمی رنگ باخته، ولی تا اوایل قرن هجدهم میلادی، چندین بار به لاتین ترجمه شده و به چاپ رسیده است و نسخه هایی از آن در کتابخانه های مختلف اروپایی موجود است. در تاریخ، نامی از شاگردان منسوب به وی، فرزندان، سایر اساتید و حتی کتاب دیگری بجز ‘الملکی’ یا ‘کامل الصناعه الطبیه’ از اهوازی ذکر نشده است.

‘الملکی’

تنها کتاب بجای مانده از اهوازی تنها کتاب به جا مانده از حکیم اهوازی کتاب ‘الملکی» یا «کُنّاش الملکی’ یا همان ‘کامل الصناعه الطبیه’ است که به اعتراف همگان از والاترین و ارزشمندترین کتب طبی است که در کنار نظرات وی در طب، و دانسته های دیگران و پیشینیان، حاوی تجارب طبی او نیز هست و این مساله، اعتبار کتاب را صدچندان می کند. زکریای رازی با ‘الحاوی’ و ابن‌سینا با ‘قانون’ هیچ‌ کدام نتوانسته ‌اند مانع درخشش کتاب ‘الملکی’ او در پزشکی شوند.

‘الملکی’ کتابی جامع است که در آن، نه تنها عقاید پزشکان متقدم بیان شده، بلکه به نقد آن سخنان نیز پرداخته شده و به جهت غنای محتوای آن یکی از معتبرترین و در دسترس ترین کتب طبی بوده است که اطبای قرون بعد هم به آن تمسک می جسته اند. این کتاب، شامل مطالب نظری (علمی) و عملی است که به ترتیبی نیکو جمع شده و ملازم طلبه علم بوده و حتی پس از ظهور کتاب «قانون» لااقل در بعد عملی قابل استناد و از منابع معتبر بوده است. حتی بسیاری در مقایسه آن با ‘قانون’، ‘الملکی’ را در قسم عملی، بلیغ تر دانسته و ‘قانون’ را در بعد علمی، ثابت تر دانسته‏ اند.

‘نظامی عروضی سمرقندی’ نیز در کتاب ‘چهارمقاله’ می نویسد: کتاب ‘الملکی’ جزو بسایط (TEXT BOOK) است و بر متعلم طب لازم است که یکی از کتب بسایط را در اختیار داشته باشد و از این نظر با ‘الحاوی’ رازی و ‘قانون’ بوعلی سینا در یک تراز قرار گرفته است. پس از تالیف کتاب ‘الملکی’ آوازه اهوازی آن چنان پیچیده شد که بیماران و حتی اطباء از سایر نقاط برای دیدن وی و بهره گیری از ارشادات حکیمانه او به حضورش می رسیدند. شیوه نگارش این کتاب به گونه ای است که وی را در نگارش کتب طبی به سبک جدید، پیش قراول می دانند و تقسیم بندی های کتب طبی پس از وی به تقلید از کتاب ‘الملکی’ بوده است. به تصریح مورخان غربی، این کتاب پیش از ‘قانون’ کامل ترین کتاب در طب شمرده می شده و بارها در اروپا با عنوان LIBER REGIUS ترجمه و به چاپ رسیده است و می توان با اطمینان گفت که وی نخستین پزشک مسلمان است که غربی های لاتین زبان او را شناخته اند. برخی محققان، کتاب وی را آسان ترین کتاب برای مراجعه و دستیابی به مطالب آن و شایسته ترین کتاب برای مطالعه کردن می دانند.

‘الملکی’ دایره المعارفی کامل است که پزشکان برای تمام نیازهای خود به آن مراجعه می کرده اند. ‘اهوازی’ در کتاب خود، ضمن اینکه در جاهای مختلفی خود را شاگرد ‘ابوماهر’ معرفی می کند و نهایت تواضع را به مقام شامخ استادش ابراز می دارد، ولی در مقام عمل، آنجا که تناقضی در علم و تجربه در می یابد، با شهامت بدان اشاره می کند. وی به مقام حکمای متقدم ارج می نهد، ولی در عین حال خود را مرید بی چون و چرای آنان نمی داند و هر کجا خطایی در مسیر می بیند، شجاعانه به تجربه خویش استناد می کند و خطاهای حکمای پیش را گوشزد می کند و اگرچه از مکتب- به اصطلاح، یونان- پیروی می کند، ولی هر کجا صلاح می داند برخلاف طب آنان رفتار می کند. او ‘بقراط’ را به خلاصه گویی و پیچیدگی کلام و ‘جالینوس’ را به پرگویی و اطاله کلام و تکرار مکررات غیرضروری متهم می کند.

پس از ‘رازی’، ‘اهوازی’ برای جبران فقدان ساختار مناسب و توجه ناکافی به تشریح و اعمال یداوی که در کتاب ‘الحاوی’ بارز است، ‘الملکی’ را نگاشت. تقسیم آن به دو بخش متمایز ‘نظری’ و ‘عملی’ در واقع توانست قالبی مناسب برای همه آثار و نوشته های طبی بعدی در سده های میانه اسلامی پدید آورد. به طور کلی می توان با نگاهی به کتاب و استدلال های «اهوازی» دریافت که این کتاب بر اساس کاستی های کتب قبلی و جبران افراط و تفریط های آثار پیشینیان نگاشته شده و به گونه ای استادانه طبقه بندی و منظم شده و به دور از ایجاز یا اکثار در حجمی منطقی ارائه شده است. از جمله نقاط قوت کار وی، اشاره به برخی عوارض و سمی بودن داروهای یونانی و همچنین تشریح اعمال جراحی و توصیه های عملی است که در کنار غنای مطالب، به اعتبار کتاب می افزاید. در مقام مقایسه اثر وی با آثار سایر حکما، می توان با استناد به نظر ‘اهوازی’ کتب «بقراط» را موجز و پر از کلمات غامض دانست.

‘جالینوس’ با توجه به تعدد کتب، فاقد کتابی جامع با شرحی کامل پیرامون همه موضوعات طبی است. ‘اریباسیوس’ در کتب خود یا به امور طبیعیه و جمیع اسباب اشاره نکرده و یا ذکری از اعمال یداوی و ارکان نداشته است. ‘پولس’ احاطه کاملی به امور طبیعیه نداشته و نکات اندکی را ذکر کرده و طریقه اجرا و تعلیم آنها (از اسباب و علامات و انواع مداوا و علاج) را نیاورده است. ‘اهرن’ نیز اگرچه احاطه کاملی بر طب داشته، ولی ترجمه روانی از سریانی به عربی نداشته است. ضمن آنکه به نحو ایجاز و اقتصار سخن گفته و رافع نیاز همه جانبه دانشجویان نیست. در مورد ‘رازی’ نیز کتاب ‘منصوری’ موجز بوده و ‘الحاوی’ هم فاقد کلیات و علاج یداوی و تشریح و نظم و نظام است. همانطور که در مقایسه ‘قانون’ و ‘الملکی’ گفته شد اگرچه ‘قانون’ در طب نظری قوی تر و برتر است اما ‘الملکی’ در علم نظری، سلیس تر و در بیان، قوی تر و در محتوا، جامع تر است و مفهومی قابل فهم و درک و خالی از غموض دارد.

در مورد ساختار کتاب ‘کامل الصناعه الطبیه’ یا ‘الملکی’ باید گفت که نگارنده ابتدا به امور طبیعیه و کلیات طب و اسباب و علائم می پردازد و سپس در جزء عملی از حفظ الصحه شروع نموده و به مداوای امراض سر تا قدم و انواع معالجات از تدابیر و ادویه و علاج بالید می پردازد و در آخر، پیرامون ادویه مفرده و مرکبه، توضیحات مبسوطی ارائه می کند. از نظر کتاب شناسی، این کتاب دارای دو جزء نظری و عملی و هر کدام از آنها دارای 10 مقاله است (مجموعا دارای 20مقاله) و هر مقاله دارای باب های متعدد است. به عنوان مثال، مقاله دوم و سوم در تشریح، یازدهم در بهداشت و حفظ الصحه، نوزدهم در جراحی و بیستم در مفردات و قرابادین است. اصل کتاب ‘الملکی’ به زبان عربی و در چند نوبت به لاتین ترجمه شده است. نخستین آن در قرن یازدهم (حدود سال 1070م) توسط ‘کنستانتین افریقی’ انجام شد که وی بدون ذکر نام اهوازی، کتاب را به خود نسبت داد و به همین دلیل بسیاری از عقاید اهوازی به نام اروپائیان ثبت شد. در قرن دوازدهم (1127م) ‘الیاس استفان انطاکی’ دوباره این کتاب را از عربی به لاتین با ذکر نام مؤلف ترجمه کرد و پس از او نیز تا قرن شانزدهم این کتاب چند بار دیگر به لاتین ترجمه شد و بارها در اروپا به چاپ رسید و به علاقمندان و محققان عرضه شد.

مطالب فوق از مقاله دکتر مهدی شعبانی دستیار دکتری تخصصی طب سنتی ایران دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی گرفته شده است. نخستین کنگره حکمت و خرد جندی شاپور با موضوع شکوفایی پزشکی ایرانی – اسلامی و بزرگداشت حکیم علی بن عباس اهوازی از 28 تا 30 اردیبهشت ماه در تالار شهدا دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز در حال برگزاری است. این کنگره صبح سه شنبه با پیام آیت ا… جوادی آملی و نیز پیام دکتر علی اکبر ولایتی ، و با حضور جمعی از اندیشمندان و پزشکان در اهواز گشایش یافت.