خار خوار – قسمت سوم

دکتر لفته منصوری : در این جُستار به مسائلی در مدیریت کشاورزی و دامی کشور می‌پردازم که نه‌تنها برای من مبهم است! بلکه حیرت‌زا و تعجب‌آور است! جُستار امروز من، باید اقتصادی باشد و لکن عقلانیت اقتصادی بر آن حکم‌فرما نیست! شاید به این دلیل که افسار دام در دست مدیریت اقتصادی نیست! شاید این سیاست باشد که زمام دام را در دست گرفته و به ناکجا آباد می‌برد! و این چه سیاستی است که آن‌را نمی‌فهمیم! درکش نمی‌کنیم! با ما حرف نمی‌زند و هیچ تعهد و مسئولیتی ندارد!

از کل مساحت ۶/۴ میلیون هکتاری خوزستان، ۱/۲ میلیون هکتار بیابان است. یعنی ۱۹ درصد مساحت استان را بیابان تشکیل می‌دهد. همان استانی که یک/سوم آب‌های کشور در آن جاری بود و سدهای آن، نفس آب را بریده‌اند! می‌بینید پارادوکس خوزستان در چه پهنه‌ی عریض و طویلی قرار دارد؟! اما در این نوشتار می‌خواهم از جایگاه شتر در خوزستان بنویسم.

در شتر، آثار تطابق با زندگی بیابانی مشهود است. از جمله آن، سُم‌های پهن، هموار و ضخیمِ شکافته که در شن فرو نمی‌رود. شتر، با سوراخ‌های بینی دریچه مانند مودار که مانع ورود شن به بینی او می‌شود، همواره می‌تواند، هر روز، مسافتی طولانی راه را طی کند و از زمین‌های صعب العبور و شن‌زارهایی که هیچ حیوانی قادر بر عبور از آن‌ها نیست، بگذرد. شتر می‌تواند روزهای متوالی (حدود یک هفته الی ده روز) تشنه بماند و در مقابل گرسنگی نیز، تحمل بسیار دارد و هرگونه خار و خاشاک را می‌خورد. شتر می‌تواند ۲۵ درصد از وزن خود را در زمان از دست دادن آب، کم کند که چیزی معادل ۲۰۰-۱۵۰ لیتر آب است. شتر برای تحمل تشنگی – در مواقع کم‌آبی – عموماً از حفرات ذخیره آب که معروف به کیسه آبی می‌باشد و محل استقرار آن‌ها روی شکمبه این دام است، استفاده می‌کند. دمای بدن شتر با آنکه پستاندار است، بین ۳۴ تا ۴۲ درجه سانتی‌گراد متغیر است. این خاصیت، عملی اضافی برای اندوختن آب در بدن شتر است. شتر می‌تواند دمای ۶ تا ۶۶ درجه سانتی‌گراد را به‌خوبی تحمل کند. زمانی که دمای محیط بالا می‌رود، دمای بدن شتر نیز افزایش می‌یابد. این تب اختیاری، به‌معنی آن است که این دام، نیازی به خنک شدن و تبخیر آب پرارزش بدنش به‌صورت تعریق و یا مشابه آن ندارد. برای این کار پشم شتر نیز خاصیت عایق‌کنندگی بیشتری نسبت به سایر حیوانات دارد، مانع از تعریق زیاد می‌شود.[۱]«خار خوار» عنوان این یادداشت را از بیت شکوهمند و عرفانی از مولانا وام گرفته‌ام.

اُشتر آمد این وجود خارخوار / مصطفی‌زادی برین اُشتر سوار[۲]

شتر همان خاک زرخیر و پرخیر و برکت خوزستان است و روح مصطفی‌زاد، همانا مردم صبور و باوفای این دیار است؛ که اگر مدیریت لایق و شایسته‌ای خوزستان را اداره می‌کرد و بکند؛ از این آب و خاک و آفتاب، نعمت‌های فراوان استحصال می‌شد و می‌شود.طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۳۹۸ تعداد کل شترهای ایران بالغ بر ۱۹۵۵۰۰ نفر که در ۲۱ استان پراکنده هستند. از این تعداد ۶۳۸۰ نفر در استان خوزستان زندگی می‌کنند که معادل ۳/۲۶ درصد کل شترهای ایران را تشکیل می‌دهند. خوزستان مقام هشتم در پرورش شتر را بعد از سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، کرمان، یزد، هرمزگان، سمنان و اصفهان را دارد.

«شتر می‌تواند مهم‌ترین دام پرورشی در بخش‌های روستایی و ایجاد اشتغال برای مناطق خشک و بیابانی بوده و در تأمین پروتئین حیوانی آن‌ها سهم داشته باشد. شتر یک منبع خوب گوشت قرمز به‌خصوص در نواحی آب‌وهوای خشن است. این به‌دلیل خصوصیات فیزیولوژیک منحصر به‌فرد آن، شامل مقاومت بالا به دمای بالا، تابش آفتاب، کمبود آب، محیط خشن و پوشش گیاهی ضعیف است.»[۳] گوشت شتر به‌دلیل طعم مطبوع، بافت مناسب (گوشت دام‌های جوان)، رنگ جذاب بعد از پخت و همین‌طور قابلیت دسترسی و قیمت معقول آن و نیز مقدار کم‌چربی و کلسترول و نسبت بالای اسیدهای چرب غیر اشباع با چند پیوند مضاعف، این گوشت را در مقایسه با گوشت سایر دام‌ها و حتی طیور در ردیف مواد غذایی سالم قرار داده است.[۴]

اما آقای امید گیلان‌پور معاون وزیر جهاد کشاورزی در نامه‌ای عنوان می‌کند: «شتر تنها ۰/۷ درصد  گوشت قرمز کشور را تأمین می‌کند و نقش چندانی در تنظیم بازار گوشت قرمز ندارد.»[۵] کاملا روشن است به‌دلیل عدم ترویج گوشت شتر از سوی دستگاه‌های ذیربط  و عدم آگاهی مردم از فواید گوشت شتر، برای خرید رغبت چندانی نشان نمی‌دهند.از سوی دیگر به‌دلیل عرضه گوشت شترهای حذفی که اغلب مسن بوده و نیز جهت بارکشی استفاده شده‌اند، گوشت آن‌ها اغلب سفت می‌باشد و این باعث بدبینی در مصرف گوشت شتر شده است. درحالی که گوشت شترهای جوان پروار شده به‌مدت ۷-۵ ماه، بسیار ترد و مطلوب است و درصورت پروار شترهای مسن و دام‌های حذفی، به‌دلیل دارا بودن رشد جبرانی مناسب افزایش وزن مطلوب پیدا می‌کنند و کیفیت گوشت آن‌ها هم بهتر می‌شود.[۶] می‌بینید این عدم تقارن چگونه قابل حل است؟!

در باره‌ی شیر شتر هم این نامعادله جاری است درحالی که فواید شیر شتر از قبیل افزایش عملکرد سیستم ایمنی؛ پیش‌گیری از کم‌خونی؛ کمک به پیش‌گیری از دیابت؛ کمک به افزایش جریان خون در بدن؛ کاهش خطر تصلب شریان، حمله‌های قلبی و سکته‌های مغزی؛ کمک به کاهش واکنش‌های آلرژیکی مانند عدم تحمل لاکتوز و تحریک رشد و توسعه‌ی استخوان و سیستم اندام‌ها توسط صاحب‌نظران تغذیه تایید شده است. اما عرضه و مصرف آن در بازار بسیار اندک است.شیر شتر دارای رنگ سفید مخصوص، بو و مزه شیرین و شبیه شیر گاومیش است. از جمله نزدیک‌ترین شیرها به شیر انسان است که یکی از دلایل آن فقدان پروتئین آلرژِی‌زای محلول در آب پنیر (بتالاکتوگلوبولین) می‌باشد.[۷]و این‌ها غیر از الیاف کرکی و پوست و چرم و دیگر فرآورده‌های جنبی شتر که می‌گویند ۷۸ نوع فرآورده از شتر به‌دست می‌آید.شتر از اسب بیشتر می‌دود، از الاغ بیشتر بار می‌برد. در میان حیوانات بعضی برای سواری، بعضی برای گوشت و بعضی برای شیر مورد استفاده قرار می‌گیرند، ولی شتر همه چیزش قابل استفاده است.درحالی که اقتصاد شتر در دنیا سهمی بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار را در اختیار دارد و سهم ایران از این بازار تنها ۴۴۳ هزار دلار است.[۸] از سویی مصرف گوشت شتر در ایران رقمی معادل ۱۳ هزار تن (حدود پنج هزار تن از منابع داخلی و مابقی از منابع وارداتی) است.[۹]  

چرا به این دام راهبردی توجه نمی‌کنند؟ چرا علیرغم اهمیت استراتژیک این دام که در علوفه رقیب هیچ دامی نیست و از خار و خاشاک بیابان تغذیه می‌کند؛ بی‌توجهی می‌شود؟ حسین ابوعلی جعاوله (بدوی) پرورش دهنده‌ی شتر در روستای بیت شیخ خماط شوش می‌گوید: ۸ سال پیش خریدارانی از کشورهای حاشیه خلیج فارس به روستای ما می‌آمدند و برخی شترها را تا ۱۲۰ میلیون تومان می‌خریدند. حالا درب صادرات را به روی ما بسته‌اند؛ جز شترهای مسن و حذفی آن‌هم مشروط، اجازه‌ی صادرات نمی‌دهند. او می‌گوید نه اتحادیه داریم نه گوشت و شیر شتر را استاندارد کردند؛ نه کارخانه‌های شیر نسبت به خرید و بسته‌بندی و فروش شیر اقدام می‌کنند و نه مانند برخی استان‌های دیگر فرآیند تبدیل شیر شتر به شیر خشک را انجام می‌دهند و نه کاری به کار ما دارند!

جایی که شتر بود به یک غاز / خر قیمت واقعی ندارد

 

پانوشت منابع و مآخذ:

[۱] – علی‌اکبری، غلامرضا (۱۳۹۴)، بازتاب شتر در ادبیات فارسی، بازتاب شتر در ادبیات فارسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، صص ۱۳-۱۲.

[۲] – شعر از مولانا «مثنوی معنوی دفتر اول » بخش ۹۸ – در بیان این حدیث کی ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها. که معنایش این است: «این تن خار خورنده در مثل مانند شتر است و کسی از نسل مصطفی بر این شتر سوار است. یعنی روحی بر آن سوار شده است.

[۳] – ایوریق، نعمت هدایت و صابر محمد مقصودی (۱۳۹۳)، اهمیت پرورش شتر در مناطق گرمسیر ایران و راه‌کارهای ارتقاء تولید آن، همایش ملی توسعه و پرورش شتر ایران، دانشگاه گنبد کاوس، ص ۳۶.

[۴] – صفدری ادیمی، محمدعلی (۱۳۹۸)، تدوین راهبردی تغذیه‌ای پرورش شتر در جامعه عشایری منطقه سیستان با استفاده از مدل SWOT، پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته تغذیه دام دانشکده کشاورزی دانشگاه زابل، ص ۲۸-۲۷.

[۵] – این نامه را برای صادرات شتر به‌طور مجاز مشروط برای سال ۱۴۰۰ و طی شماره‌ی ۹۹/۵۰۰/۶۱۷۷ مورخ ۱۳۹۹/۱۰/۱۷ به معاون و رییس سازمان توسعه تجارت ایران وزارت صنعت، معدن و تجارت نوشته است.

[۶] – سرحدی، فتح اله و همکاران (۱۳۸۶)، تعیین سن مناسب پروار در شترهای آمیخته، موسسه تحقیقات علوم دامی کشور، سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی.  

[۷] – موسوی موحدی، ع.ا (۱۳۸۸)، خصوصیات عملکردی پروتئین‌ها و پپتیدهای فعال در شیر شتر، همایش منطقه‌ای اولویت‌های تحقیقاتی شتر، مشهد: موسسه رازی شعبه شمال‌شرق.

[۸] – وکیلی، سید ابوالفضل (۱۷ آبان‌ ۱۴۰۰)، کشاورزی، صنعت مغفول مانده یزد با ارزش افزوده بالا/ صنعتی که نگاه ویژه مسئولان را می‌طلبد، برگرفته از خبرگزاری استان یزد به نشانی: https://www.farsnews.ir/yazd/news/14000817000522

[۹] – زیبائی، سعید (۴ آذر ۱۳۹۶)، ایران دارای رتبه هشتم از نظر تعداد شتر در آسیاست (خبر، کد: ۸۲۷۴۲۶۱۴)، برگرفته از خبرگزاری جمهوری اسلامی به نشانی: https://www.irna.ir/news/82742614