نمایشگاه کتاب ضرورتی بایسته با امّا و اگرهای شایسته! / لفته منصوری

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سیصدمین نمایشگاه کتاب استانی خود را که هم‌زمان، دهمین نمایشگاه استان خوزستان هست تا ششم بهمن در محل نمایشگاه‌های بین‌المللی اهواز برقرار کرده است. برگزاری ده دوره نمایشگاه کتاب در استان خوزستان، تجربه‌ی گران‌قدری برای مجریان اعم از دولتی و خصوصی و منتقدان و خریداران بومی ایجاد کرده است. دیروز فرصتی دست داد تا از این نمایشگاه دیدن کنم. سالن‌ها و راهروهای خلوت، غرفه‌های پر کتاب و بدون مراجعه‌کننده، غرفه دارانی که به علت نداشتن خریدار در یک غرفه گرد هم آمده و با همدیگر گپ می‌زدند. مسئول غرفه‌ای که ساعت 11 قبل از ظهر روی صندلی خود لم‌داده و خرناس می‌کشید.

درعین‌حال غرفه داران هوشیاری که با تسلط شگرف و مثال‌زدنی، معدود مشتریان را جذب می‌کردند. از غرفه داری پرسیدم: از تازه‌های نشر جامعه‌شناسی کتاب دارید؟ گفت فقط همین یکی. سه غرفه آن‌طرف‌تر در همین ردیف مرد جاافتاده‌ای تا رسیدم گفت آقا این ردیف‌ها جامعه‌شناسی هستند برای شما آماده کردم و چکیده آن‌ها را یکی‌یکی گفت. غرفه داری به یک مراجعه‌کننده¬ای ‌گفت: در شهر شما نام این نویسنده بزرگ و شهیر را فقط این جوان (با اشاره به جوانی که در کنار غرفه ایستاده بود) شناخت! سپس از این نویسنده شروع به تعریف کرد. این‌گونه حس نخبگی و تشخص را در مراجعه‌کنندگان برمی انگیختند.

فکر می‌کردم ای‌کاش این روحیه تبلیغ و ترویج تهرانی‌ها در ما خوزستانی‌ها اعم از کتابداران، کتاب‌فروشان و ناشران بود. کتاب کالایی فرهنگی است که مصرف آن علاوه بر سودی که عاید مصرف‌کننده می‌کند، منفعت بسیاری برای کل جامعه دارد. خواندن کتاب ضمن بالا بردن آگاهی شخصی افراد، به شکل‌گیری جامعه‌ای با شهروندان آگاه و مسئول کمک می‌کند و در کاهش مشکلات و بزه‌های اجتماعی بسیار مؤثر است. موسسه انتشاراتی اقدام به تولید کتاب می‌کند، اما در کنار تولید آن، کالای دیگری به نام فرهنگ را نیز تولید می‌کند.

با توجه به این ویژگی کتاب و سایر کالاهای فرهنگی، در تمام کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای پیشرفته، دولت‌ها بر بازار کالاهای فرهنگی بالأخص کتاب نظارت می‌کنند و با توجه به منفعت اجتماعی بالای آن سعی می‌کنند در تأمین بخشی از هزینه‌های تولید آن مشارکت کنند و این مشارکت را می‌توان نوعی سرمایه‌گذاری بلندمدت محسوب کرد. از سوی دیگر اقتصاد نشر همانند سایر اقتصاد کالاهای فرهنگی، تنها به مسائل اقتصادی مؤثر در عرضه و تقاضا محدود نمی‌شود و عوامل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نقش بسیار مهمی در عرضه و تقاضای آن ایفا می‌کنند. بیش و پیش از همه، ویژگی‌های منحصربه‌فرد کتاب این کالا را از سایر کالاهای فرهنگی متمایز می‌سازد. ویژگی‌هایی نظیر:

1- کتاب از نیازهای ضروری محسوب نمی‌شود و با کاهش درآمد و یا افزایش سایر هزینه‌ها، از سبد مصرفی خانوار حذف می‌شود. 2- قیمت کتاب بر تقاضای مؤثر آن به‌شدت اثر می‌گذارد. 3- تقاضای کتاب به میزان سواد و تخصص افراد جامعه بستگی دارد.

4- تبلیغات و اطلاع‌رسانی نقش بسزایی در شناسایی و ایجاد تقاضای کتاب دارد.

5- هر عنوان کتاب یک کالای مستقل است و متقاضیان خاص خود را دارد که ازهرجهت مستقل و متفاوت از یکدیگرند.

6- شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هر جامعه‌ای بر نوع و میزان درخواست کتاب اثر می‌گذارد.

7- ترکیب نسبی جمعیت بر عنوان‌ها، موضوع‌ها و تقاضای مؤثر آن اثرگذار است.

8- کتاب کالایی ماندگار و قابل‌انتقال است، به‌طوری‌که آن را از یک کالای مصرفی صرف خارج می‌کند.(رضایی، رشیدی و تنکابنی، 1381 ص 83) علاوه بر این، اقتصاد نشر ازنظر مسائل اقتصادی خود، همواره با مشکلاتی نظیر انباشت سرمایه، نامناسب بودن هزینه‌ها و درآمدها، عدم توازن در پرداخت یارانه‌ها، وابستگی به خارج از حیث مواد و دستگاه‌ها، مشکلات صادرات و واردات، عدم پوشش مناسب نقاط مختلف کشور در شبکه ی توزیع، مشکل قیمت‌گذاری، روزآمد نبودن تجهیزات و امکانات تولید و دانش فنی اندک نیروی انسانی مشغول به کار، نیز رنج می‌برد.

در یک نگاه آماری از تعداد 10930 ناشر ثبت‌شده در سایت خانه کتاب ایران، تنها 81 ناشر خوزستانی هستند؛ یعنی 74/0% (کمتر از یک درصد) این در حالی است که 6878 موسسه انتشاراتی معادل 63% ناشران کشور، تهرانی هستند؛ بنابراین می‌توان یکی از دلایل عدم توزیع کتاب به نقاط مختلف کشور را ناشی از نبودن ناشران فعال استانی تلقی کرد.

برای حل موقتی این مشکل، نمایشگاه کتاب ابزار مناسبی خواهد بود؛ اما از جهت دیگر نمایشگاه کتاب به‌ویژه با تخفیف‌های پرداختی، فروش کتاب‌فروشی‌های محلی را کاهش داده و آن‌ها را متضرر خواهد کرد. چراکه معمولاً مخاطبان خوزستانی برای خرید کتاب‌های موردنیاز خود ترجیح می‌دهند تا برگزاری نمایشگاه‌ های استانی صبر کرده و از تخفیف ویژه این نمایشگاه‌ ها بهره‌مند شوند و این در درازمدت به اقتصاد کتاب‌فروشی‌ها استان لطمه وارد می‌کند. البته شاید برخی از خوانندگان این نوشتار بر پویایی و نشاط فرهنگی حاصل از نمایشگاه کتاب تأکید کنند و این فرصت را مغتنم بدانند. در آن صورت نباید فراموش کرد که کارکرد اصلی نمایشگاه کتاب، حرکت در راستای توزیع عادلانه کتاب در مناطق کم برخوردار است؛ بنابراین فعالیت‌ های فوق‌ برنامه و جنبی نمایشگاه از قبیل کارگاه‌ های آموزشی و معرفی و نقد کتاب و همایش‌ های فرهنگی می‌توانند به‌صورت مستقل برگزار شوند و رونق و نشاط فرهنگی را به بارآورند.

کتاب دو بار متولد می‌شود، زمانی که نوشته و هنگامی‌که خوانده شود. موسسه انتشاراتی به مثابه ی قابله‌ای با مدیریت خود، محصول فکری خالقان محتوا را با منابع کمیابی چون سرمایه، نیروی کار، مواد اولیه و نظایر آن درمی‌آمیزد تا اثر، تولید و روانه بازار شود. بنابراین موسسه انتشاراتی زایش طبیعی این موجود پررمزوراز را در فرآیند پیچیده و دشوار تولید، توزیع و مصرف کالای فرهنگی به عهده دارد. البته برپایی نمایشگاه چون زایمان سزارین است. زایمانی که در شرایطِ ضعف و کمبود حلقه‌های واسطی چون عمده‌ فروشان، مراکز توزیع، خدمات پُست و کتاب‌ فروشی‌ ها زمینه‌ی برپایی جشن تولد دوم کتاب را فراهم می‌کند. لذا در ضرورت نمایشگاه کتاب شکی نیست؛ اما مدیریت صحیح و استفاده به‌جا و به‌موقع از نمایشگاه، کارآمدی این ابزار توزیعی را دوچندان خواهد کرد. در پایان سه پیشنهاد برای استفاده از فرصت‌ها و کاهش تهدیدهای نمایشگاه کتاب و اصلاح سیستم توزیع کتاب در استان ارائه می‌شود:

1- با توجه به ضعف بنیه توزیع کتاب در استان خوزستان استمرار برگزاری نمایشگاه‌های بزرگ کتاب استانی و شهرستانی ضرورت دارد؛ اما تأکید می‌شود مدیریت این نمایشگاه‌ها به عهده‌ی اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان استان گذاشته شود و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان و دیگر سازمان¬ها صرفاً به امر حمایت مالی و نظارت اکتفا کنند.

2- بهابرگ‌های (بُن¬های) خرید کتاب به میزان افزون‌تری ازآنچه برای نمایشگاه برنامه‌ریزی‌شده و حتی تا یک مدت‌زمانی بعد از پایان کار نمایشگاه بین علاقه‌مندان توزیع گردد. تا مخاطب خوزستانی از این تسهیلات برای خرید از کتاب‌فروشی‌های محلی استفاده کند. 3- شهرداری¬ها و سازمان¬های فرهنگی در اماکن پُرتردد جمعیتی اقدام به ایجاد ویترین کتاب کنند. تا مردم تازه¬های نشر را ببینند و ترغیب به خرید آنها از کتاب¬فروشی¬های محلی گردند.

اهواز – لفته منصوری

منابع:

رضایی، محسن؛ رشیدی، شهریار و تنکابنی، سید علی (1381). طراحی و بهینه‌سازی نظام توزیع کتاب در ایران. تهران: ملیکا.