ویناس ، طلای سیاه پسماندی!

دکتر لفته منصوری : دیروز که این قلم مرا کشان‌کشان به دریای فاضلاب بی‌استفاده‌ای که مملو از ماده‌ی آلی حاوی پتاسیم و ازُت و سایر مواد معدنی به کیلومتر ۳۵ جاده اهواز – آبادان برد؛ نمی‌دانستم که تا ساعاتی دیگر بُغض آبادانی در گلوی زخمی شهرش خواهد ترکید و اشک‌های مردم آن دیار بر گونه‌های […]

دکتر لفته منصوری : دیروز که این قلم مرا کشان‌کشان به دریای فاضلاب بی‌استفاده‌ای که مملو از ماده‌ی آلی حاوی پتاسیم و ازُت و سایر مواد معدنی به کیلومتر ۳۵ جاده اهواز – آبادان برد؛ نمی‌دانستم که تا ساعاتی دیگر بُغض آبادانی در گلوی زخمی شهرش خواهد ترکید و اشک‌های مردم آن دیار بر گونه‌های خاک‌آلودشان جاری خواهد شد؟

دیروز که متروپل فروریخت و تا به امروز که شاید هنوز نبضی در زیر آوار بتپد و راه نجاتی نیافته باشد! آبادانی و خوزستانی در فضای غبارآلود و پر محنت خویش می‌گرید! و چه کسی تسلاگر آن‌ها باشد؟! و کیست که به آن‌ها سرسلامتی بدهد؟!

عمق فاجعه‌ی سقوط متروپل در آوار ساختمان ده طبقه‌ای که در عکس‌ها می‌بینید، نیست! عمق فاجعه در ابعاد مثلث شوم زر و زور و تزویری است که فاسد می‌پروراند! قلدر می‌سازد! و قانون‌شکن ایجاد می‌کند! عمق فاجعه در ثروت‌های بادآورده و حرامِ نوکیسه‌گانی است که زندگی را بر سر مردم آوار کرده‌اند و آینده‌ی بچه‌هایشان را دزدیده‌اند. آن‌هایی که برای افتتاح پروژه پُر مشکل فنی و اخطار گرفته‌ی خود، استاندار اجیر می‌کنند. روان‌شناس و مدرس اعتمادبه‌نفس کرایه می‌کنند؛ و نشانِ افتخار کارآفرینی می‌ستانند؛ و همراه امام‌جمعه در آسمان آبادان هلال ماه می‌جویند! و برای مردم اداواطوار درمی‌آورند. آبادانی! خوزستانی! عظم الله اجورکم. بُغضِ من هم ترکیده است! چه بگویم؟

من چه می‌دانستم که این دُمل چرکین قرار است بترکد! من به هوای نشان دادن نعمتی که در یک‌گوشه‌ی استان می‌خواهند از شرش خلاص شوند و در گوشه‌ی دیگر برای خیرش له‌له می‌زنند؛ پا به حجم عظیم ویناس تولیدی خمیرمایه و الکل رازی که بالغ‌بر ۲۰ هزار تُن در سال است؛ گذاشتم. در این کارخانه روزانه به‌طور متوسط ۲۴۰۰ مترمکعب ویناس تولید می‌شود و در داخل ۵ حوضچه‌ به مساحت ۴۰ هکتار و عمق ۳ متر، نگهداری و در معرض تابش نور خورشید خشک و تغلیظ می‌گردد. گرچه این روش تغلیظ، به دلیل بهره‌گیری از انرژی خورشیدی به‌نوعی دوستدار محیط‌زیست بوده ولی به دلیل ماهیت خود، کُند و زمان‌بر بوده و ممکن است با نفوذ تدریجی ویناس به منابع آب‌های زیرزمینی، خطرات زیست‌محیطی ایجاد کند.

ویناس محصول فرعی تخمیر بی‌هوازی ملاس است. به ازای تولید هر لیتر اتانول حدود ۱۲ تا ۲۰ لیتر ویناس تولید می‌شود.[۱] ویناس ماده آلی به رنگ قهوه‌ای تیره و غنی از پتاسیم، کلسیم، منیزیم، مقادیری نیتروژن و فسفر، PH پایین و فاقد ترکیبات یا عناصر غذایی سمی است.[۲]

باوجودی که این محصول جانبی صنایع نیشکر، دارای ارزش غذایی بسیار بالایی است؛ اما در ایران و به‌ویژه استان خوزستان برخلاف بسیاری از کشورهای جهان به‌صورت فاضلاب در محیط رهاشده و امکان بروز مشکلات زیست‌محیطی و آلودگی آب‌های زیرزمینی را فراهم می‌کند.

من فکر کردم در این روزهای غبارآلود که ریه‌های ما ازکارافتاده است؛ و نفس‌های ما را به شماره انداخته است. فرصت و نعمتی که از نیشکر استحصال‌شده و نظام مدیریت استان به تهدید و نغمت تبدیل کرده است؛ نشان بدهم. «در استان خوزستان ۲۱ نوع مخاطره طبیعی ازجمله سیل، زلزله، صاعقه، طوفان، زمین‌لغزش، خشک‌سالی، آفات و بیماری‌های نباتی، نوسانات زمین و پدیده‌ی نوظهور گردوغبار وجود دارد.»[۳] از همه‌ی این مخاطرات مهم‌تر و سهمگین‌تر، «نظام مدیریت استان خوزستان» است که قادر نیست از فرصت‌های موجود در این استان به نحو مطلوب استفاده کند. گردوغبار و تهدیدات ناشی از آن، یکی از مشکلات استان‌های جنوبی و به‌ویژه خوزستان است. چنانچه مدیریت استان خوزستان از امکانات داخلی استان ازجمله ویناس به نحو مطلوب استفاده کرده بود، شاهد این‌همه آلودگی زیست‌محیطی نبودیم.

احمدرضا کازرونی (۱۳۹۸) در تحقیق خود درباره‌ی کاربردهای ویناس و فواید این ماده‌ی آلی و بسیار مفید؛ نوشته است: تولید ترکیبات شیمیایی مانند اسیدهای ارگانیک، سورفکتانت و اسیدهای آمینه، افزودن به خاک به روش مستقیم و غیرمستقیم به‌عنوان کود شیمیایی، کشت میکروبی، تولید سوخت حرارتی، با توجه به محتوای بالای مواد معدنی به‌عنوان غذای دام و طیور، مواد خام برای تولید چربی توسط باکتری‌ها و قارچ‌ها، تولید پروتئین تک‌سلولی به‌منظور تولیدات سازگار با محیط‌زیست (محصولات زیستی) از قبیل آنزیم‌ها، چیتوسان، بیوپلیمرها و هورمون‌های گیاهی، تولید جلبک و مخمر، تولید انرژی حاصل از تبخیر ویناس به‌وسیله سوزاندن در دیگ‌های بخار تحت‌فشار، استفاده برای تولید بیوگاز و همچنین کاهش مواد مُضر آن و مالچ پاشی (خاک‌پوشی) به‌منظور تثبیت خاک.[۴] این‌همه خیروبرکت از یک ماده طبیعی و ما هیچ استفاده‌ای از آن نمی‌کنیم!

درحالی‌که رودبالی و همکارانش (۱۳۹۳) نتیجه گرفتند: «در صورت ورود ویناس به منابع آبی، حیات آبزیان با خطر مواجه می‌شود؛ اما در صورت اضافه کردن به خاک، می‌تواند باعث افزایش محصول گردد.»[۵] و الهامی فرد و جعفری (۱۳۸۶)، بر اساس تحقیقی که بر روی اثرات ویناس به‌عنوان کود پتاسیم بر خصوصیات شیمیایی خاک و محصول نیشکر انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که ویناس به دلیل غنی بودن از پتاسیم می‌تواند در صورت اضافه شدند به خاک، پتاسیم قابل‌جذب خاک را افزایش دهد.[۶] و معصومه سبزی در رساله‌ی دکترای خود از تیمارهای گوناگون که انجام داده، نتیجه می‌گیرد: «میزان دوام و ماندگاری در تیمارهای حاوی ماده ویناس نسبت به سایر مواد بیشتر است.»[۷]

اما مدیران استان خوزستان به‌جای استفاده از ویناس به‌عنوان یک ماده آلی برای کاربردهایی که در این یادداشت بیان گردید و ازجمله‌ی مهم‌ترین آن‌ها مالچ پاشی مناطق بیابانی و خاک خیز و نیز تثبیت شن‌های روان؛ تا تعطیل کردن کارخانه خمیرمایه و الکل رازی پیش رفتند. کافی است به استدلال‌های عجیب‌وغریب و غیر کارشناسی مدیران این استان در خبری که ایرنا با عنوان «یک مقام مسئول: ماده ویناس جایگزین مناسبی برای مالچ در طرح‌های بیابان‌زدایی نیست.»[۸] توجه کنید و ببینید چگونه تیشه به ریشه‌ی همه تحقیقات علمی در داخل و خارج از کشور زدند؛ ازجمله: پژوهش آرمبراست و دیکرسون (۱۹۷۱) که تأکید می‌کند: «استفاده از موادی همچون پلیمر و مخصوصاً مالچ‌های نفتی به‌عنوان لایه‌ی مقاوم کننده سطحی می‌تواند پیامدهای منفی زیست‌محیطی به همراه داشته باشد.»[۹] با وقاحت و فضاحت هرچه‌تمام‌تر مالچ نفتی را با همه‌ی زیان‌های آن بر ویناس طبیعی و سازگار با محیط‌زیست، ترجیح می‌دهند. چرا؟ به‌درستی نمی‌دانم! اما همین‌قدر می‌دانم که اینجا خوزستان است و اگر می‌بینید بُغض متراکم مردم در حادثه‌ای منفجر می‌شود؛ ناشی از این نوع مدیریت هرج‌ومرجی و بحران‌زده است.

اما در کنار همه تلخی‌های دیروز شاهد به ثمر نشستن کارخانه تغلیظ ویناس به روش تبخیر مصنوعی یا MEE بودم. کارخانه‌ای که قرار است ۱۵ روز آینده مورد بهره‌برداری قرار بگیرد. در این کارخانه روزانه ۱۲۰۰ مترمکعب ویناس خروجی الکل رازی را به ۱۶۴ مترمکعب ویناس با غلظت ۵۵ تا ۶۰ درصد تبدیل و تولید می‌کند. این معادل ۵۰ درصد کل ویناس خروجی شرکت خمیرمایه و الکل رازی است. از این به بعد ویناس قدر و منزلت می‌یابد. دیگر این ماده‌ی آلی مفید که مدیران استان خوزستان آن را به رسمیت نمی‌شناختند و حتی شایسته‌ی جایگزین شدن روغن‌سوخته و فرآورده‌های نفتی نمی‌دانستند؛ را باید بخرند! باید بابت آن بودجه بگذارند! درحالی‌که سال‌ها در این حوضچه‌ها رها می‌شد و آن‌طرف‌تر در مناطق بیابانی و خاک خیز خوزستان به آن نیاز مبرم داشتند. ما خوزستانی‌ها این بیم و امیدها را داریم! باشد که نگاهی از سر استحقاق و نه استراحم شود!

 

پانوشت:

*[۱]* – ستاری نجف‌آبادی، فرزانه؛ مروج، حسین و ابوالفضل زالی (۱۳۹۳)، اثر مقادیر مختلف ویناس بر عملکرد تولیدی و صفات کیفی تخم‌مرغ، مرغ‌های تخم‌گذار تجاری، دانشگاه تهران، تحقیقات تولیدات دامی، سال سوم، شماره ۲، صص ۲۷-۱۹.

*[۲]* – الهامی فرد، مهران و سیروس جعفری (۱۳۸۶)، اثر ویناس به‌عنوان منبع کود پتاسیم بر خصوصیات شیمیایی خاک و محصول نیشکر، مجموعه مقالات دهمین کنگره علوم خاک ایران، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، کرج.

*[۳]* – ظریفی، کوکب (۱۳۹۱)، بررسی منشأ پدیده گردوغبار و پیامدهای ناشی از آن بر زندگی شهری، مطالعه‌ی موردی شهر اهواز؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، ص ۱۸۷.

*[۴]* – کازرونی، احمدرضا (۱۳۹۸)، بررسی اثر بیوپلیمر ویناس بر خواص فیزیکی و مکانیکی قیر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مهندسی عمران – راه و ترابری، دانشگاه صنعتی اصفهان، صص ۲۱-۲۰.

*[۵]* – رودبالی، مریم؛ جعفر زاده حقیقی فرد، نعمت‌الله و مهرنوش ابطحی (۱۳۹۳)، بررسی منشأ، کاربرد و اثرات ویناس، کنفرانس علوم و مهندسی محیط‌زیست، دانشگاه شهید چمران اهواز.

*[۶]* – همان، منبع قبلی.

*[۷]* – سبزی، معصومه (۱۳۹۷)، بررسی کارایی پسماندهای آلی به‌عنوان مالچ جهت تثبیت ماسه‌های روان (منطقه موردمطالعه: دژگاه استان فارس)، رساله دکتری در رشته مهندسی منابع طبیعی – بیابان‌زدایی، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ص ۱۴۱.

*[۸]* – ایرنای خوزستان، کد خبر: ۸۱۳۰۴۴۰۱ (۱۷ شهریور ۱۳۹۳،‏ ۴۴: ۱۲)، یک مقام مسئول: ماده ویناس جایگزین مناسبی برای مالچ در طرح‌های بیابان‌زدایی نیست؛ نشانی: https://www.irna.ir/news/81304401.

*[۹]* – سبزی، معصومه؛ همان: ص ۶.