ایران و دیوان بین المللی دادگستری

اشاره : دیوان بین‌المللی دادگستری شناخته‌شده به دادگاه جهانی رکن قضائی اصلی سازمان ملل متحد است که ستاد آن در کاخ صلح شهر لاهه در کشور هلند واقع شده‌است. رسیدگی به اختلافات قانونی میان کشورها به این دادگاه سپرده می‌شوند که به آن صلاحیت ترافعی می‌گویند و همچنین ارائه نظر مشورتی در پاسخ به سوالات حقوقی سازمان‌های بین‌المللی، آژانس‌های تخصصی سازمان ملل و مجمع عمومی سازمان ملل متحد از وظایف اصلی این دیوان است که از آن بعنوان صلاحیت مشورتی یاد می‌شود.زبان‌های رسمی این دیوان فرانسوی و انگلیسی هستند. این دیوان ۱۵ قاضی سرشناس دارد که با نظر مشترک مجمع عمومی سازمان ملل متحد و شورای امنیت سازمان ملل متحد مشترکاً برای نُه سال انتخاب می‌کنند. هر سه سال پنج کرسی قضاوت خالی می‌شود و پنج قاضی دیگر به جمع قضات اضافه می‌شوند. اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری بخش جدایی‌ناپذیر از منشور ملل متحد است و از اجزای اصلی نظم حقوق موضوعهٔ بین‌المللی به‌شمار می‌آید.تاکنون دو بخش از قوه قضائیه، عهده‌دار حل اختلافات بین‌المللی شده‌اند؛ نخست، دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی بود که در ۱۹۲۰ (میلادی) توسط جامعه ملل ایجاد و در ۱۸ آوریل ۱۹۴۶ (میلادی) با انحلال جامعه ملل این دیوان هم منحل شد. این دیوان نشست‌های خود را در کاخ صلح لاهه برگزار می‌کرد. دیوان بین‌المللی دادگستری بلافاصله پس از انحلال دیوان دائمی جایگزین آن شد و هم‌اکنون نیز به کنش خود ادامه می‌دهد. اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری همان اساسنامه دیوان دائمی است و حتی آئین دادرسی دیوان دائمی هم بدون هیچگونه تغییر اساسی گرفته شد. در سال‌های بعد، قواعد تازه آئین دادرسی توسط دیوان بین‌المللی دادگستری اتخاذ شده اما اساسنامه دیوان تغییر نکرده‌است.نخستین جلسه دیوان بین‌المللی دادگستری در آوریل ۱۹۴۶ در لاهه تشکیل شد و نخستین پرونده‌ای که در این دیوان رسیدگی شد، مربوط به تنگه کورفو میان آلبانی و بریتانیا در مه ۱۹۴۷ بود

********************************

تاکنون چهار قضیه در دیوان مطرح گردیده.است که ایران طرف آنها بوده است. طی دو بار نیز جمهوری اسلامی در مقام خوانده بود .در ادامه به تاریخ ۴ بار حضور ایران در دیوان بین المللی دادگستری (لاهه) اشاره خواهیم کرد : 

۱-قضیه نفت ایران وانگلیس(۱۹۵۱-۱۹۵۲)به دنبال تصویب قانون ملی شدن نفت در ایران در اول مه ۱۹۵۱بسیاری از قراردادهای نفتی با شرکتهای خارجی پیش از قانون فسخ گردید از جمله قرارداد شرکت نفت ایران وانگلیس به دنبال این قانون دولت انگلیس طی دادخواستی نزد دیوان علیه ایران شکایت نموده وخواهان اعلام نقض تعهدات ایران وجبران خسارت گردید در مقابل ایران با اعتراض به صلاحیت دیوان خواهان صدور رای عدم صلاحیت شد. دیوان پس از بررسی استدلالات از ورود به ماهیت دعوا خوداری نمود

۲-قضیه کارکنان دیپلماتیک وکنسولی ایالات متحده امریکا در تهران (۱۹۷۹-۱۹۸۱)پس از اشغال سفارت امریکا در تهران امریکا با استناد به کنوانسیون های ۱۹۶۱و۱۹۶۳وین به ترتیب در موردروابط دیپلماتیک وکنسولی علیه ایران طرح دعوا نموده. امریکا معتقد بود که دولت ایران با کوتاهی در تامین امنیت سفارت خانه وکارکنان ان تعهدات خویش بر اساس این کنوانسیون ها را نقض نموده است. در مقابل ایران از حضور در جریان دادرسی خود داری نمود دیوان پس از بررسی مسایل موضوعی به این نتیجه رسید که ایران تعهدات خویش را در قبال ایالات متحد امریکا نقض کرده است وباید هرچه سریعتر نسبت به ازادی اتباع امریکایی وتخلیه سفارت ان کشور در تهران خوداری کند. همچنین به ایالات متحدامریکا باید غرامت بپردازد.

۳-سانحه هوایی ۳ژولای ۱۹۸۸(۱۹۸۹-۱۹۹۶) به دنبال سرنگونی هواپیمایی ایرباس جمهوری اسلامی ایران توسط ناوگان دریایی امریکا در خلیج فارس ایران با استناد به کنوانسیونهای ۱۹۴۴شیکاگو و۱۹۷۱مونترال علیه امریکا طرح دعوا نمود در مقابل امریکا با اعتراض مقدماتی نسبت به صلاحیت دیوان درخواست اعلام عدم صلاحیت نمود. با این حال پس از ثبت لوایح کتبی نمایندگان دو کشور طی نامه ای در تاریخ ۲۲فوریه ۱۹۹۶به دیوان اعلام کردند که توافق نموده اند رسیدگی به موضوع ادامه نیابد وموضوع خارج از دیوان حل وفصل گردد.

۴-قضیه سکوهای نفتی (۱۹۹۲-۲۰۰۳)به دنبال حملات نظامی نیروی دریایی ایالات متحد امریکا به چهار سکوی نفتی شرکت ملی نفت ایران در سالهای ۱۹۸۷و۱۹۸۸ جمهوری اسلامی ایران در ۲نوامبر ۱۹۹۲به موجب معاهده مودت ۱۹۵۵ایران وأمریکا علیه ایالات متحدامریکا طرح دعوا نمود. درمقابل امریکا ضمن ادعای عدم ارتباط اختلاف مطروحه از سوی ایران با عهدنامه مودت اعلام داشت که هیچ یک از موارد مورد استناد مبنایی برای صلاحیت دیوان فراهم نمی اورد واز دیوان درخواست رد صلاحیت خویش را نمود دیوان پس از بررسی موضوع صلاحیت در سال ۱۹۹۶اعلام داشت که براساس عهد نامه مودت صالح به رسیدگی می باشد. سپس امریکا با هدف به تأخیر انداختن جریان دادرسی ومتوازن ساختن ادعاهای طرفین دعوی در ۲۳ژوئن ۱۹۹۸دعوای متقابلی را علیه ایران طرح نمود ومدعی شد که ایران با مین گذاری. حمله به کشتی ها. ودرگیری نظامی در خلیج فارس تعهدات خویش در قبال امریکا را تقض کرده است.

در مقابل ایران ضمن رد ان دعوای متقابل را طرح ندانست سپس دیوان طی قراری در ۱۰مارس۱۹۹۸ادعای متقابل امریکا را قابل طرح دانست. دیوان پس از بررسی استدلالات طرفین دعوا طی رای ماهوی خویش علیرغم عدم پذیرش ادعای ایران مبنی بر نقض ازادی تجارت اعلام داشت که اقدام ایالات متحد امریکادر حمله به سکوهای نفتی در پرتوی حقوق بین الملل توسل به زور براساس معاهده مودت قابل توجیه نیست. همچنین دیوان دعوای متقابل امریکا را نپذیرفت.

*** عاشور سواری پور