خشکیدن اکباتان ، عاقبت سیاست پوسیده سدسازی بی رویه در حوضه آبریز کرخه است

*نعیم حمیدی: در خبر ها به نقل از معاون شرکت مدیریت منابع آب ایران آمده بود که سد اکباتان همدان از مدار خارج و کار آبرسانی آن متوقف شده است بطوریکه ورودی سد اکباتان صفر شده و اکنون ۴۵۰ لیتر در ثانیه آب از این سد برداشت و از طریق تصفیه خانه اکباتان وارد شبکه آبرسانی شهر همدان می‌شود .این رخداد می تواند گواه و دلیل روشنی بر شکست و بن بست رسیدن سیاست پوسیده سدسازی در کشور و هشدار جدی به مدیران وزارت نیرو جهت تجدید نظر در روش های مدیریت منابع آبی و توقف روند طرح های سدسازی و انتقال آب است زیرا این سرنوشت در انتظار دیگر سدها همچون کرخه ، مارون و غیره است

سد اکباتان یا شهناز در سال ۱۳۳۸ بر رودخانه آبشینه از جمله سرشاخه های پرآب حوضه آبریز کرخه با هدف ذخیره آب شرب و توسعه کشاورزی ساخته شد اما بدلیل ساخت صنایع آبر و بی توجهی به الگوی کشت در مناطق کوهستانی و افزایش اراضی زیر کشت اطراف آن از ۸۰۰ هکتار هدف گذاری شده به حدود ۶هزار هکتار و نیز افزایش جمعیت شهری دچار چالش شده و امروز چیزی جز میلیون تن لجن در مخزن آن ، خبری از آب حتی برای شرب نیست

از جمله سیاست های آبی دولت های پس از پایان جنگ تاکنون طراحی و اجرای سدهای مختلف در بالادست حوضه های آبریز رودخانه های کشور با عناوین و توجیهات مختلف می باشد

بطوریکه از سال ۱۳۶۸ تاکنون حدود ۱۷۲ سد ملی در سطح ایران به بهره‌برداری رسیده که از این تعداد، ۱۹ طرح مربوط به قبل از انقلاب اسلامی و مابقی به بعد از انقلاب مربوط می‌شود؛ البته روند سدسازی در آن زمان، بسیار کند بود، به‌گونه‌ای که در دولت‌های اول و دوم تنها یک سد، در دولت سوم، سه سد و در دولت پنجم نیز دو سد مورد بهره‌برداری قرار گرفت. اما از دولت ششم و هفتم می‌توان به‌عنوان دولت‌های میانه‌رو در سدسازی یاد کرد، چراکه در هر کدام از آن‌ها، تنها ۱۳ سد به بهره‌برداری رسید. این در شرایطی است که پس از دولت ششم، با حجم وسیع سدسازی‌ مواجه شدیم، به‌طوری که تنها در دولت هشتم، ۳۵ سد به مدار بهره‌برداری وارد شد.

دولت دهم علمدار سدسازی در ایران

در ادامه این روند، در دولت بعد یعنی دولت نهم، از اول مهرماه سال ۱۳۸۴ تا پایان شهریورماه سال ۱۳۸۸، بالغ‌ بر ۱۸ سد به‌بهره‌ برداری رسید اما قله سدسازی در دولت دهم و با تعداد ۳۹ سد قرار داشت. پس از آن، دولت تدبیر و امید، به‌طور جدی در بحث سد سازی مورد انتقاد قرار گرفت و همین مساله موجب شد که تعداد سدهای بهره‌ برداری شده در این دولت، با کاهش روبرو شود و دولت یازدهم، ۲۵ سد و دولت دوازدهم نیز تنها سه سد را به‌بهره‌ برداری برساند.

طی این سال‌ها مجموعا ۱۷۲ سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵ میلیون مترمکعب به‌بهره‌ برداری رسیده و براساس برنامه‌ ریزی‌های صورت گرفته، اکنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌ برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد.

اما اگر بدرستی نتایج سدسازی را مورد مطالعه و پایش میدانی قرار دهیم ، در مناطق پایین دست شاهد انواع مخاطرات ، چالش ها و آسیب های جدی به بخش کشاورزی ، خاک ، هوا ، محیط زیست ، مرگ انواع و اقسام گونه های نادر گیاهی و جانوری و در نهایت تغییر اقلیم و تشدید گرما و شکل گیری و سرایت اشکال مختلف بیماری های پوستی ، تنفسی و روده ای می باشیم

طی مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۵ توسط یک شرکت آمریکایی انجام شده مشخص شد که جریان آب بیش از ۶۰ درصد رودخانه‌های جهان تحت تاثیر سدسازی دچار تغییر شدید شده است و این تغییرات باعث بروز مشکلات زیست‌ محیطی زیادی می‌شوند . مرگ هور العظیم و تنش آبی کرخه نمونه بارزی از عواقب سدسازی در بالادست می باشد.

البته فراموش نکنیم ، سیلاب ۱۳۹۸ و بی آبی ۱۴۰۰ ، نشان داد که سدها در ترسالی و خشکسالی مایه رنج مردم پایین دست و مسبب بحران های فراگیر می باشند و بدتر از آن تداوم سدسازی در نقاط بالادست ابرسدهاست که این پدیده ها را در پایین سد تشدید می کند

توجه یک‌طرفه به موضوع تامین غذا و انرژی سبب شده در بسیاری از کشورها بدون توجه به واقعیت‌های زیست‌محیطی، تغییرات جمعیتی و مطالعات زمین‌شناسی اقدام به ساخت سد در مناطق مختلف کنند و پس از چند سال با بروز خشکسالی، طوفان‌های شن و گرد و خاک، فرسایش خاک، کمبود آب و نابودی کشاورزی روبرو شوند.

اولین و سریع‌ ترین تغییری که ساخت یک سد در یک منطقه به وجود می‌آورد تغییر روند جریان آب‌ رودخانه‌های منطقه است. بیشترین تاثیر ساخت سد بر روی جریان‌های پایین‌دست است.

مخازن سدها تاثیر زیادی بر تغییر روند جریان‌های پایین‌ دست دارند و ممکن است گاهی جریان‌ آنها را شدیدتر، ضعیف‌تر و یا حتی متوقف کند.جریان طبیعی یک رودخانه از اکوسیستم منطقه پشتیبانی کرده و باعث ثبات اکولوژی منطقه می‌شود و به همین دلیل هرگونه تغییر و دستکاری در آن سبب تغییرات بنیادین در نقش رودخانه و حیات جانوری و انسانی محدوده آن می‌شود.

با توجه به نقش جریان‌های پایین‌دست در رسوب‌گذاری و تشکیل دلتاهای حاصل‌خیز، در صورت تغییر بیش از حد در روند این جریان‌ها، ثبات مورفولوژیک رودخانه دچار مشکلات جدی می‌شود.جریان‌های تاثیرگار بر محیط زیست نقش بسزایی در عملکرد سدها دارند که نمونه بارز آن رودخانه کارون می باشد که در حال احتضار است

سدها علاوه بر اینکه ذخایر آب هستند محل زندگی مجموعه‌ای از موجودات آبزی نیز محسوب می‌شوند و اگر تنوع زیستی درون آنها به خوبی ایجاد نشود و زنجیره اتصال غذایی موجودات ایجاد نشود ممکن است تمام موجودات سد از بین بروند.از طرفی وجود سد گاهی سبب بروز سیلاب‌ها و طغیان رودخانه‌ها می‌شود و این موضوع نیز جان بسیاری از موجودات آبزی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد که نمونه همین سد اکباتان همدان است

در بسیاری از کشورها، گونه‌های زیستی زیادی که در جریان‌های پایین‌دست زندگی می‌کنند و در بالای آنها سد ساخته شده، در خطر نابودی هستند و این موضوع در مناطقی که ماهی‌گیری و کشاورزی جزئی از معیشت ساکنان محسوب می‌شود عواقب انسانی داشته و باعث مهاجرت شده است

اکنون باید دید آیا دولت کنونی براساس این تجارب و پیامدهای تلخ ، حاضر به کنار نهادن سیاست سدسازی و جلوگیری از طراحی و ساخت سد مارون ۲ و همچنین طرح انتقال آب سرشاخه‌های کارون در منطقه خرسان خواهد بود یا بازهم در سال های آینده شاهد تکرار سرنوشت تلخ سد اکباتان برای کرخه ، دز ، مارون و کارون ۳ و ۴ باشیم؟

چ