اهواز ، میزبان امام هشتم ؛ بررسی حضور امام رضا (ع) در شهر اهواز و حوادث آن

محمد رضا سلمانی عبیات : شهر اهواز در دوره های مختلف نقشی مهم در جریان حوادث تاریخی ایفا کرده است. سفر امام رضا (ع) و پس از آن سفر برخی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) به ایران از طریق شهر اهواز صورت پذیرفت . حضور و استقرار شخصیت های مهمی چون امام رضا (ع) […]

محمد رضا سلمانی عبیات : شهر اهواز در دوره های مختلف نقشی مهم در جریان حوادث تاریخی ایفا کرده است. سفر امام رضا (ع) و پس از آن سفر برخی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) به ایران از طریق شهر اهواز صورت پذیرفت . حضور و استقرار شخصیت های مهمی چون امام رضا (ع) و برادر بزرگوارشان احمد بن موسی (ع) معروف به شاهچراغ در این شهر ، نشان از راهبردی و استراتژیک بودن آن دارد.سفر امام رضا (ع) و پس از آن احمد بن موسی (ع) از مدینه به فارس از طریق شهر اهواز روی داد که به عنوان دروازه ورود تشیع به ایران شناخته می شود . خط سیر جغرافیایی هر دو بزرگوار تقریبا با یکدیگر تطابق پیدا می کند و این موضوع بر اهمیت حضور شهر اهواز (سوق الاهواز) در شاهراه ورود به ایران تاکید می کند . حضور امام رضا (ع) در اهواز که با حوادثی نیز همراه بود است آنقدر حائز اهمیت و منشاء اثر بوده که در برخی از مناطق برای حضور ایشان بارگاه ها و قدمگاه هایی نیز احداث شده که در صحت آنها تردید وجود دارد.

بسیاری از جغرافیدانان و رحله نویسنان به شهر اهواز در طول تاریخ و به ویژه پس از ظهور و فتح سرزمین های ایران توسط لشکرهای اسلامی ، اشاره های متعددی داشته اند .قرارگیری اهواز در کنار شهرهایی همچون شوش و شوشتر که همواره مورد توجه تاریخ باستان ایران به عنوان یک پایتخت و شهرهای مهم ، موجب شده است که نویسندگان بسیاری از آن یاد کرده و به توصیف آن بپردازند

نقش شهر اهواز در سفر امام رضا (ع) به ایران :اهواز برای کسانی که می خواستند از مدینه و یا بصره و دیگر شهرهای غربی به ایران وارد شوند ، مسیری مطمئن به شمار می آمد . صدوق در عیون اخبار الرضا به سند خود از رجاء بن ابو ضحاک نقل کرده است که گفت: مأمون مرا مأمور آوردن على بن موسى الرضا از مدینه کرد. و به من دستور داد که وى را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم نه از راه قم. و نیز فرمان داد که شبانه روز از وى محافظت کنم تا او را نزد مأمون ببرم. بنابراین من از مدینه تا مرو، همراه على بن موسى بود.

از عراق تا خوزستان دو راه وجود دارد؛ یکى از بغداد به واسط و از واسط به خوزستان و راه دیگر از بصره به خوزستان که کوتاه‏ترین راه و فاصله میان ایران و عراق آن روز محسوب مى‏شد. راه بصره- اهواز در آن زمان ۹ منزل و ۳۶ فرسخ بود، ولى از نام‏هاى قدیم منازل این مسیر در نقشه‏هاى امروزى اثرى نمانده است. ازاین‏رو به سختى مى‏توان مسیر حرکت امام را مشخص کرد. امام رضا علیه السّلام از بصره به سوى اهواز حرکت کرد، ولى منابع تاریخى از جزئیات مسیر حرکت امام و منزلگاه‏هایى که حضرت در آن توقف فرمود هیچ گزارشى ارائه نکرده‏اند. با ورود امام رضا علیه السّلام به اهواز، آن حضرت بیمار مى‏شود که منابع، دلیل بیمارى امام را هواى بسیار گرم و مرطوب شهر عنوان مى‏کنند، لذا مى‏توان دریافت که سفر امام در تابستان رخ داده است.( نامه زرین ، ۱۳۷۹ : ۱۳)برخی دیگر روایت کرده اند : که مأمون به امام رضا (ع) نوشت راه جبل (کرمانشاه) و قم را در پیش نگیر بلکه از راه بصره و اهواز و فارس بیا و در روایت صدوق است که مأمون به امام رضا (ع) نوشت: از راه کوفه و قم حرکت مکن پس امام از راه بصره و اهواز و فارس آمد.

امام رضا علیه السّلام از بصره به سوى اهواز حرکت کرد ولى از جزئیات مسیر حرکت امام علیه السّلام و منزلگاههایى که حضرت در آن توقف فرمود منابع هیچ گزارشى ارائه نکرده‏اند. آنچه مسلم است منازلى را که قدامه بن جعفر شصت و شش سال بعد از عزیمت حضرت رضا علیه السّلام در کتاب الخراج نام برده با توجه به مدت زمان کوتاهى که عمدتا نمى‏تواند تحولات عمده‏اى در منزلگاههاى آبى و خاکى بصره به سوق الاهواز بوجود آمده باشد، قریب به یقین همان منازلى است که حضرت علیه السّلام در سال ۲۰۰ از آنجا عبور کرده که شرح آن به تفصیل آمده است.

شیخ صدوق به سند خود از ابو الحسن صانع و او از عموى خود نقل مى‏کند که: من با حضرت رضا علیه السّلام تا خراسان همراه بودم و چون آن جناب به اهواز رسید فرمود: نیشکرى از براى من جستجو کنید. بعضى از اهل اهواز که آنها را عقلى نبود گفتند: این مرد اعرابى است و نمى‏داند که در فصل تابستان نیشکر یافت نمى‏شود، پس به آن جناب عرض کردند: اى سیّد ما نیشکر در این وقت نیست بلکه در فصل زمستان پیدا مى‏شود. آن جناب فرمود: جستجو کنید که بزودى آن را بیابید. اسحاق بن ابراهیم گفت: به خدا قسم که طلب نمى‏کند سیّد من مگر موجود را پس از آن به جمیع نواحى و اطراف فرستادند تا این که زراعتکاران اسحاق آمدند و گفتند: نزد ما پیدا مى‏شود و ما ذخیره کرده‏ایم آن را از براى بذر که بعد از این زراعت کنیم. پس این یکى از دلیلهاى آن بزرگوار شد و علامت امامت او گردید. (صدوق، ۱۴۱۰ ، ۲: ۱۳۲)

حضور امام رضا (ع) در اهواز ، امری قطعی است و چند نکته در آن شایسته توجه است :

نخست آنکه امام ملازمانی همراه داشته اند و این ملازمان هم شامل کسانی می شده است که از دوست داران و شیعیان ایشان بوده اند و هم کسانی که با دستور مامون و به منظور نگهبانی با ایشان همراه بودند.

دوم آنکه ایشان قطعا مدتی در اهواز توقف نمودند، اما این مدت دقیقا مشخص نیست .

سوم آنکه ، ایشان آگاهی کاملی از جزئیات اهواز از جمله محصولات کشاورزی آن داشتند.

چهارم آنکه ، دیدار قطعی بین امام رضا (ع) و علی بن مهزیار اهوازی یکی از علمای سرشناس این شهر ثبت نشده است .

پنجم آنکه هیچ منبعی از وکالت علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) اشاره ای نکرده است جز آنکه نجاشی رجالی مشهور ، ایشان از جمله اصحاب امام رضا (ع) دانسته ولی در عین حال علی بن مهزیار را وکیل خاص امام جواد (ع) عنوان کرده است که نشان می دهد توقف امام رضا (ع) در اهواز ارتباط چندانی با شخص علی بن مهزیار ندارد.

ششم آنکه امام رضا (ع) در محلی که اهواز حضور داشتند و به اقامه نماز پرداختند ، بعدها مسجدی با نام امام رضا (ع) بنا گردید که البته از زمان احداث آن اطلاعی در دست نیست. اما یاقوت حموی این مسجد را ساخته خود امام رضا (ع) می دانست که امری بعید است . او مینویسد : در کنار آن مسجدى به على بن موسى الرضا (ع) منسوب است که به هنگام آمدن از مدینه و گذشتن از آنجا به سوى خراسان ساخته است‏.(یاقوت حموی ، ۱ : ۲۸۵) در عین حال علامه مجلسی می نویسد: حضرت در اهواز در مسجدى نماز خواند و این دعا را فرمود: لک الحمد ان اطعتک و لا حجّه لى ان عصیتک …. (مجلسی ، ۱۴۱۲،۱۲ : ۱۰۴)

یاقوت حموی از یک پل مشرف و یا بند در کنار مسجد علی بن موسی الرضا (ع) سخن به میان می آورد . این مکان ، در حقیقت محل تقریبی یکی از پل های قدیمی اهواز که با نام ” پل هندوان ” شناخه می شود . این پل از روی شاخه ای از کارون که اکنون دیگر وجود ندارد می گذشت و دو ناحیه اهواز قدیم را به یکدیگر متصل می کرد. پل هنداون احتمالا در ناحیه ای نزدیک به مقبره فعلی علی بن مهزیار واقع بوده ، چرا که آن قسمت محل عبور شاخه ای از کاروان با نام ” نهر شاهجرد” بود و مقبره علی بن مهزیار در قسمت غربی آن نهر خشک شده واقع شده که قبلا به صورت یک جزیره میان شاخه اصلی و فرعی کارون بوده است. سد معروف اهواز و نهر شاهجرد در دوره ساسانی ایجاد شد و پل هندوان روی این نهر بنا شده بود و در کنار این پل ، مسجدی قرار داشت که مشرف به رودخانه بود که این مسجد احتمالا همان مسجدی است که پس از عبور امام رضا (ع) از اهواز در سفر به مرو ، در این شهر و در محل توقف ساخته شد.مسجد یادشده در همان دوره شهرتی داشته است ، چنانکه بعدها عضدالدوله بویهی آن را در سده چهارم به سبک با شکوهی بازسازی کرد. (مقدسی، ۱۴۲۰ : ۲ : ۶۱۴) (زرگر ، ۱۳۹۵ : ۵۸)

حادثه دیگرى که در اهواز روى داد بیمارى امام علیه السّلام در این شهر بود ولى قبل از بازگو کردن ماجراى بیمارى امام علیه السّلام لازم است اطلاعاتى درباره وضعیت آب و هواى بیمارى‏زاى اهواز به نقل از یاقوت حموى و صفى الدّین بغدادى از معجم البلدان و مراصد الاطلاع‏ بیان کنیم:

هواى اهواز قتال غربا است و در وقتى که در هیچ شهرى ناخوشى و تب وجود ندارد در این شهر موجود است و در هر شهرى که شخص مبتلا به تب شد بعد از تنقیه و رفع مرض آن مرض دیگر عود نمى‏کند، مگر باز اخلاط فاسده ردیّه در بدن او جمع شود. ولى در اهواز این طور نیست، ناخوشى بدون حدوث اسباب مسطوره عود مى‏نماید زیرا سبب کثرت اکل و امتلا و غیره نیست بلکه این ناخوشى از آب و هواى این بلد است.

درباره بیمارى امام رضا علیه السّلام ابو هاشم جعفرى گوید: من در «آبیدج» بودم. هنگامى که شنیدم حضرت رضا علیه السّلام وارد اهواز شده‏اند خود را به این شهر رسانده و به مجلس آن جناب رفتم و خود را به آن حضرت معرفى کردم و این نخستین ملاقاتى بود که با ایشان انجام دادم. ابو هاشم جعفرى در ادامه روایت خود مى‏افزاید: امام رضا علیه السّلام در این هنگام مریض بود و هوا نیز بسیار گرم و فصل تابستان. حضرت فرمود: براى من طبیبى بیاورید، من طبیبى را به بالین آن جناب بردم، حضرت نام گیاهى را براى طبیب برد و خواص آن را بیان داشت، طبیب گفت: من در روى زمین چنین گیاهى را نمى‏شناسم و کسى غیر از شما نام این گیاه را نمى‏داند، شما از کجا این گیاه را مى‏شناسید، و این گیاه در این زمان و در این مکان پیدا نمى‏شود. (عطاردی، ۱۴۱۴ : ۱ )

 

 

**کارشناس ارشد تاریخ تشیع