ضرورت کاربست دیپلماسی منطقه ای روزآمد آب

دکتر سید محمدرضا موالی زاده : درطی سه دهه گذشته برخی‌ از همسایگان مادست به اقداماتی غیرمتعارف درزمینه سدسازی بر روی‌ آبهای‌ مشترک زده‌اند و بدین ترتیب معضلاتی جدی برای همسایگان خودازجمله کشورمابه وجودآورده اندجنگها ودرگیری ها و بحران های منطقه ای نیزاذهان را متوجه خود نموده لذا بسترهای بیشتری برای نقض معاهدات دوجانبه ، منطقه ای وکنوانسیون های بین المللی در زمینه نحوه بهره برداری از آبهای مشترک فراهم گردید مروری گذرا براقدامات برخی ازهمسایگان (دراینجا به طورمشخص ترکیه وافغانستان) به خوبی این امررانشان می دهد:

▪چندی پیش رجب طیب اردوغان رئیس جمهورترکیه ، سد عظیم ایلیسو راکه برروی دجله بسته شده ،افتتاح کرد پیشتر نیز سد بزرگ آتاتورک درترکیه بررود فرات بسته شده بودکه آثار زیان بار آن بر سوریه، عراق و مخصوصا ایران‌ پدیدارگشت این امر(درکنارعوامل داخلی ) بر کاهش آوردآب به هورالعظیم که زمانی رونقی بسیارداشت و قطب صیادی وکشاورزی وصنایع دستی برپایه گیاهان تالابی بود اثرگذاشت علاوه برآن پدیده انتشار ریزگردهامخصوصادر استان های مرزی کشورمان در خوزستان وایلام شدت گرفت

▪ ترکیه پروژه عظیم گاپ را دردستورکارداردکه درآن تنها برای دورودخانه دجله وفرات ساخت ۲۲سدمخزنی پیش بینی شده : ۱۴سدبرفرات و۸سدبر دجله ، ازهم اکنون می توان تبعات خسارت بار این پروژه هارابرای کشورهای پایین دست ازجمله کشورمادر زمینه های مختلف‌ پیش بینی کرد

▪اخیرا سدکاراکورت که توسط ترکیه بررودارس احداث گردیده آبگیری شد سد سویلمز سال آینده آماده می شود وسد توزلوجا درآخرین نقاط خاک ترکیه بررودارس بسته خواهد شد تا بدین ترتیب گام به گام بستر چالشهای منطقه ای در اطراف این ر ودخانه مرزی وسیع تر وعمیق ترشوداکنون بیش از پیش بیم آن می رود که‌دشت مغان که آب آن ازارس تامین می شود به صورت جدی آسیب ببیندو استانهای آذربایجان شرقی وغربی‌ واردبیل دچار مشکل شوند اشارات مستقیم و غیرمستقیم مقامات ترکیه درطی این چنددهه و مخصوصا این اواخر مبنی بر ناگزیر بودن همسایگان به تهاتر نفت باآب موجه نیست نفت کالایی اقتصادی است وآب کالایی دردرجه اول زیستی ،سوخت فسیلی رامی توان باانرژی های تجدیدپذیرجایگزین کرد اما آب ماده ای بی بدیل است مسئولین ترکیه به خوبی می دانند که‌ این قیاس‌ ، قیاسی مع الفارق است (سیاست ترکیه اصطلاحا هیدروهژمونی است) واینکه به واسطه تجمیع آبهای مشترک این ایده را که دست برتر رادرمنطقه داشته باشد به کرسی بنشاند نکته قابل توجه اینکه این اقدامات درحالی صورت می گیرد که ترکیه بیشترین حجم بارش سالانه رادرمنطقه دارد (حدود ۶۰۰میلیمتر )

▪به مرزهای جنوب شرقی کشور می رویم؛ هیرمند از بخشی ازرشته کوه های هندوکش سر چشمه گرفته و مصب طبیعی آن دریاچه هامون ودشت سیستان می باشد هرچند افغانستان بر اساس قراردادسال ۱۳۵۱متعهد شده که درهرثانیه ۲۶ مترمکعب آب معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب درسال ازهیرمند به سمت هامون درخاک ایران را آزادکندامابه مرور زمان چه اتفاقی افتاده است؟ ساخت سدهایی برهیرمند که تغذیه کننده اصلی دریاچه هامون است (ازجمله دو سد کمال خان وکجکی )ونیزاحداث بندها های انحرافی و نصب موتور پمپ های قوی درمسیرآن موجب گردیده تا به تدریج حقابه ما کمتر و کمتر شود واتفاقات تلخی دراین رهگذر درطی حدودسه دهه رقم بخورداکنون هامون این دریاچه خروشان سالهای نه چندان دورسرنوشتی اندوهناکی همچون هورالعظیم پیداکرده است استان سیستان و بلوچستان ازاین اتفاقات بسیارزیان دید که‌ازجمله آنها می توان به بیکاری و مهاجرت جمعیت انبوهی از ساکنین و تبعات سنگین زیست محیطی درمنطقه اشاره کرد( بازه زمانی بادهای ۱۲۰ روزه سیستان به ۱۸۰روز رسیده است )

▪کار به‌ اینجا ختم نمی شوددر شمال شرقی هم اتفاقات مشابهی می افتد بستن دوسد کبکان وسلما برهریرود (که منبع اصلی سددوستی است) و اگر نجنبیم بایستی نظاره گر خشک شدن دشت سرخس و در معرض خطرقرارگرفتن آب شرب مردم خراسان رضوی و مخصوصا مشهد مقدس باشیم

▪اشرف غنی رییس‌ جمهور وقت افغانستان در مراسم افتتاح سد کمال‌خان به کنایه و تصریح می گوید نفت بدهید تا آب بدهیم آب در برابر نفت

▪اصل چهارم قانون بین المللی استفاده های غیر کشتیرانی از رودخانه های بین المللی بر استفاده‌ معقول و عادلانه ازآبهای مشترک والتزام به عدم آسیب رسانی محسوس به سایرکشور های کناررودوهمکاری وتبادل مستمر آمار واطلاعات همسایگان تاکید می کند علاوه براین مابابسیاری ازکشورهای همسایه درزمینه استفاده از آب رودخانه های مرزی قراردادهایی امضا کرده ایم ضمن اینکه اجلاسهای مشترک متعددی با آنان درزمینه تعیین رژیم حقوقی و نحوه استفاده از رودخانه های مرزی واحداث و بهره برداری از سازه های مشترک داشته ایم که مطمئنا این اقدامات درجای خوداثرات لازم راداشته اما بامروری به موارد پیش گفته ‌مشخص می‌گردد که شرایط امروز دیگرشرایطی عادی و طبیعی نیست و گویی مارش جنگ آب در درغرب آسیا به صدا درآمده لذا تادیرتر نشده باید چاره اندیشی نمود

▪اکنون که‌ مسئولین محترم کشور بر گسترش روابط با همسایگان و کشورهای منطقه تاکیدنموده اند ضرورت دارد که موضوع حیاتی آب نه تنها جزو اولویت های اصلی برنامه همکاری های منطقه ای بلکه به عنوان هسته مرکزی آن ، درروابط فی مابین ما بابخش قابل توجهی از همسایگان مدنظر قرارگیردبی شک در این‌میدان همه دستگاه های ذیربط بایستی به‌کمک وزارت امورخارجه بیایند زیرا این مسئله حیاتی ، مقوله ای فرا دستگاهی و فراقوه ای است علاوه بربخشهای حاکمیتی بخش های مردمی و گروههای مرجع ، علما ، دانشگاهیان ، هنرمندان ، ورزشکاران ، فعالان اجتماعی ، اصحاب رسانه (درفضای حقیقی ومجازی ) فعالان محیط زیست ، متخصصین حوزه آب و سازمان های مردم نهاد می توانند در این زمینه نقش آفرینی نمایندهم نیازمند دیپلماسی رسمی هستیم و هم ازاهرم دیپلماسی عمومی می توانیم بهره بگیریم

▪کارآسانی نیست طبیعتا انتظار حصول نتیجه مطلوب درکوتاه مدت رادرهمه حوضه های مشترک نبایدداشت عزم وصبروپشتکاربسیارمی طلبد،این کارابعاد گوناگونی دارد: علمی ، فنی ، حقوقی ، سیاسی و …واین ماهستیم که بایدابتکارعمل رادراین عرصه به دست گیریم زیرا کشورهای منطقه هریک به دلیلی یانمی خواهندیانمی توانند درشرایط فعلی این نقش راایفاکنند( یاازشرایط موجود بهره می برندو یا اینکه درطی سالهای اخیر به قدری درگیر مشکلات تودرتوی داخلی و وخارجی شده اندکه توان نقش آفرینی عمده درمنطقه راندارند) بحران کم آبی موجودفی نفسه انگیزه مارابایستی مضاعف کند

▪ صدایی واحد وپرطنین درخصوص حقابه های مرزی ، ازایران باید به گوش اهالی منطقه برسد جملگی بایدنشان دهیم که این امر یک مطالبه ملی است مطالبه ای منطقی که با رعایت کامل اصل حسن هم جواری وبا درنظر گرفتن همه ملاحظات به گونه ای متعارف ، مدیریت شده وهماهنگ ودرعین حال باقاطعیت وبه گونه ای جدی و مستمر دنبال می شود ملت ما همان گونه که ازخاک خود و آبهای سرزمینی خود دردریاها دفاع کرده مطمئنااز ازحقابه های خود از رودخانه های مشترک ( که امروزودر این شرایط تنش آبی بیش ازهرزمان دیگری بدان نیازمنداست) دفاع خواهد کرد همان غیرت وهمت و همبستگی اینجا نیزکارخود را خواهدکرد هرچند درعرصه ای کار، سخت افزاری است و درعرصه‌ای دیگر نرم افزاری ،

▪زیست بوم کشورهای منطقه ودرمقیاسی وسیع ترجهان به هم گره خورده است همه گیری جهانی کرونابایداین باوررادربازی گران منطقه ایجادکرده باشد که همه مادریک کشتی نشسته ایم

▪ضرورت بازطراحی ،روزآمد نمودن وعملیاتی کردن یک برنامه جامع دیپلماسی آب محورمنطقه ای بیش‌ازهرزمانی احساس می شود

حرف آخر؛ برسرمنافع ملی خود باکسی تعارف نداریم